Đột phá thị trường Trung Quốc: Sầu riêng Việt Nam trên hành trình tỷ đô

Việc ký nghị định thư xuất khẩu Sầu riêng sang Trung Quốc mở ra cơ hội lớn cho nông sản Việt Nam, nhất là sản phẩm đông lạnh. Bài viết nêu tiềm năng, thách thức và giải pháp để ngành chủ lực này vươn xa trên thị trường tỷ dân.

Tổng Quan Về Ngành Hàng Tỷ Đô

Sầu riêng là một trong những mặt hàng nông sản đột phá của Việt Nam với tốc độ tăng trưởng nhanh, đặc biệt sau khi được Trung Quốc chấp thuận nhập khẩu chính ngạch. Theo số liệu mới nhất, năm 2023, Việt Nam đã xuất khẩu khoảng 500.000 tấn sầu riêng, mang về kim ngạch 2,3 tỷ USD, trong đó 90% sản lượng được tiêu thụ tại thị trường Trung Quốc. Con số này không chỉ ghi nhận bước nhảy vọt về giá trị kinh tế, mà còn chứng tỏ sức hút của loại trái cây đặc trưng này đối với thị trường quốc tế.

Việc ký nghị định thư về xuất khẩu sầu riêng cấp đông tiếp tục mở ra trang mới cho ngành. Nhờ đó, doanh nghiệp Việt Nam có thể đa dạng sản phẩm (nguyên quả cấp đông, tách múi, xay nhuyễn) nhằm đáp ứng xu hướng tiêu dùng đang thay đổi nhanh chóng tại nhiều quốc gia, đặc biệt là Trung Quốc – thị trường tỷ dân với sức mua khổng lồ.

Đáng chú ý, mỗi năm Trung Quốc nhập khẩu gần 7 tỷ USD sầu riêng tươi và khoảng 1 tỷ USD sầu riêng dạng cấp đông. Khi nhu cầu sầu riêng đông lạnh ngày càng tăng, ước tính thị phần có thể mở rộng gấp nhiều lần. Điều này hứa hẹn ngành sầu riêng sẽ sớm bước vào danh sách những mặt hàng nông sản xuất khẩu giá trị tỷ đô bền vững của Việt Nam, nếu nắm bắt cơ hội kịp thời.

Sản Phẩm Chủ Lực Và Cơ Hội Tỷ Đô

1. Tiềm năng lớn từ ký kết nghị định thư

Nghị định thư được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) Việt Nam cùng Tổng cục Hải quan Trung Quốc ký kết vào giữa năm 2023. Sự kiện này đánh dấu bước ngoặt quan trọng khi các mặt hàng mới như dừa tươi, cá sấu, và đặc biệt là đông lạnh cho sầu riêng được “mở cửa” sang thị trường Trung Quốc. Trong đó, sầu riêng đông lạnh được kỳ vọng sẽ đem lại kim ngạch khoảng 400-500 triệu USD ngay năm đầu tiên và tiếp tục tăng lên, đóng góp đáng kể cho nhóm rau quả – vốn đang đặt mục tiêu 7-7,5 tỷ USD xuất khẩu năm nay.

Theo ông Đặng Phước Nguyên, Tổng thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam, Trung Quốc là thị trường “khổng lồ” với nhu cầu tiêu thụ sầu riêng đông lạnh ngày càng tăng. Việc nâng cao chất lượng và đảm bảo an toàn thực phẩm là “chìa khóa” để hàng Việt cạnh tranh trước các đối thủ như Thái Lan, Malaysia.

2. Thành tựu ấn tượng của sầu riêng Việt Nam

Năm 2023, Việt Nam đã xuất khẩu khoảng 500.000 tấn sầu riêng, thu về 2,3 tỷ USD, với hơn 90% sản lượng được tiêu thụ tại Trung Quốc. Con số này đưa sầu riêng vượt qua nhiều loại trái cây khác như xoài, thanh long, trở thành “ngôi sao mới” trong nhóm rau quả. Chỉ trong thời gian ngắn, các doanh nghiệp Việt Nam đã chiếm khoảng 30% thị phần nhập khẩu sầu riêng của Trung Quốc – một con số không hề nhỏ, nếu so sánh với Thái Lan, quốc gia từng gần như độc chiếm thị trường tỷ dân.

Nhà báo Trịnh Bá Ninh, nguyên Phó Tổng Biên tập Báo Nông nghiệp Việt Nam, phân tích: “Khi Việt Nam tham gia xuất khẩu chính ngạch, thị phần của Thái Lan tại Trung Quốc giảm từ 100% xuống dưới 70%. Điều đó chứng minh khả năng đáp ứng tốt của sầu riêng Việt, cả về số lượng lẫn chất lượng.”

3. Sự chuyển dịch sang sầu riêng đông lạnh

Hiện nhu cầu sầu riêng đông lạnh tại Trung Quốc và nhiều nước trên thế giới đang tăng nhanh, do ưu điểm bảo quản được lâu, vận chuyển xa mà vẫn giữ được hương vị và chất lượng. Với lợi thế địa lý, Việt Nam có thời gian vận chuyển nhanh hơn so với các đối thủ. Vấn đề là doanh nghiệp cần đầu tư bài bản hệ thống cấp đông hiện đại, bảo đảm nhiệt độ -18°C từ tâm quả để duy trì hương vị đặc trưng.

Tiến sĩ Ngô Xuân Nam, Phó Giám đốc Văn phòng SPS Việt Nam (Bộ NN&PTNT), nhấn mạnh: “Để cạnh tranh lâu dài, chúng ta phải kiểm soát chất lượng ngay từ khâu trồng, chăm sóc, đến thu hoạch và cấp đông. Nếu chưa đáp ứng được tiêu chuẩn an toàn thực phẩm và nhiệt độ bảo quản, rất khó chiếm trọn lòng tin người tiêu dùng.”

Những Thách Thức Cốt Lõi

1. Vấn đề mã số vùng trồng

Theo quy định trong các nghị định thư đã ký, quả sầu riêng muốn xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc (dù ở dạng tươi hay đông lạnh) đều phải có mã số vùng trồng. Song hiện nay, mới chỉ dưới 20% tổng diện tích sầu riêng (trên 150.000 ha) được Trung Quốc cấp mã số. Đây là rào cản đầu tiên khiến nhiều doanh nghiệp không đủ nguồn cung đạt chuẩn, khó đẩy mạnh sản xuất quy mô lớn.

Bên cạnh đó, tình trạng manh mún, trồng xen canh với cà phê, hồ tiêu ở vùng Tây Nguyên khiến việc đăng ký mã số và quản lý nhật ký canh tác gặp nhiều khó khăn. Ngoài ra, không ít nông dân vẫn quen sử dụng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật chưa theo đúng quy định, dẫn đến nguy cơ tồn dư hóa chất vượt mức cho phép, gây mất an toàn thực phẩm.

2. Cấp đông hiện đại: Chìa khóa nhưng còn nhiều hạn chế

Để duy trì chất lượng sầu riêng đông lạnh, công nghệ cấp đông nhanh (IQF hoặc công nghệ tương tự) là bắt buộc. Thái Lan, Malaysia hiện chỉ cần khoảng 1-2 tiếng để cấp đông xong một container 40 feet, với công suất gấp 9-10 lần so với cách làm thủ công hoặc bán thủ công của phần lớn doanh nghiệp Việt Nam. Khi công suất còn hạn chế, chi phí vận hành cao, sản lượng lớn rất khó đáp ứng kịp các đơn hàng dồn dập.

Câu chuyện chất lượng sản phẩm cũng đặt ra thách thức: nếu quả sầu riêng không được hái đúng độ tuổi, không qua khâu rửa và làm sạch bằng nước ozone, không tách múi, cấp đông trong thời gian ngắn, hương vị sẽ suy giảm hoặc đổi màu. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến uy tín, có nguy cơ bị trả hàng hoặc gián đoạn xuất khẩu.

3. Chạy theo số lượng, lơ là chất lượng

Việc tranh mua tranh bán, khai gian mã số vùng trồng, hoặc thu hoạch trái non để kịp đơn hàng đã xảy ra tại một số tỉnh vùng Tây Nguyên. Hệ quả là nhiều lô sầu riêng bị cảnh báo hoặc tạm ngừng nhập khẩu do không đạt chuẩn. Vài vụ việc xảy ra vào giữa năm 2024, khi 33 nguồn cung (gồm 18 vùng trồng và 15 cơ sở đóng gói) bị Trung Quốc tạm ngưng nhập khẩu.

Nhà báo Trịnh Bá Ninh chia sẻ lo ngại: “Nếu không tự bảo vệ mình bằng cách tuân thủ quy định, chính người nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp sẽ ‘tự bắn vào chân’, làm hỏng thị trường vốn đang rất sôi động. Đừng để con sâu làm rầu nồi canh.”

Hành Động Và Giải Pháp Để Vươn Xa

1. Đẩy mạnh liên kết, nâng cao nhận thức

Mô hình liên kết giữa doanh nghiệp – hợp tác xã – nông dân là “chìa khóa vàng” giúp quản lý chất lượng vùng trồng, cùng nhau tuân thủ quy trình, đảm bảo truy xuất nguồn gốc. Các hợp tác xã có thể đóng vai trò trung gian, giám sát chéo, đồng thời tổ chức tập huấn kỹ thuật, triển khai quy trình canh tác chuẩn.

Doanh nghiệp khi tham gia ký kết bao tiêu cũng cần sẵn sàng hỗ trợ nông dân về giống, công nghệ tưới tiêu, thuốc bảo vệ thực vật an toàn, đảm bảo thu mua với giá hợp lý. Từ đó, nâng cao chất lượng và ổn định lượng hàng.

2. Đầu tư công nghệ cấp đông nhanh

Để rút ngắn thời gian cấp đông từ 8 tiếng xuống còn 1-2 tiếng, Việt Nam buộc phải cập nhật công nghệ và trang thiết bị tân tiến. Nhiều doanh nghiệp lớn đã và đang triển khai các kho lạnh sâu (-35°C đến -40°C), dây chuyền cấp đông IQF hoặc tương đương để vừa đảm bảo chất lượng, vừa tăng quy mô sản xuất.

Nếu có thể đầu tư dây chuyền khép kín từ khâu xay nhuyễn, tách múi, đóng gói đến cấp đông siêu tốc, sầu riêng sẽ giữ được trọn vẹn hương vị, màu sắc, đồng thời nâng cao giá trị gia tăng nhờ đa dạng sản phẩm (cơm sầu riêng tách múi, xay nhuyễn, cấp đông nguyên quả v.v.).

3. Siết chặt quản lý mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói

Bộ NN&PTNT cùng Cục Bảo vệ thực vật đã thúc đẩy lộ trình đăng ký, kiểm tra và giám sát mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói đủ điều kiện xuất khẩu. Các địa phương cũng chủ động phối hợp, ban hành nhiều biện pháp mạnh:

• Ngừng cấp điện hoặc đình chỉ cơ sở đóng gói vi phạm.
• Thu hồi mã số vùng trồng nếu phát hiện sai phạm.
• Tăng cường kiểm tra đột xuất và xử lý nghiêm khi có hành vi cố tình gian lận.

4. Hoàn thiện khung pháp lý và tiêu chuẩn quốc gia

Hiện tại, Bộ NN&PTNT đang xây dựng bộ tiêu chuẩn quốc gia mới cho trái sầu riêng tươi, làm cơ sở pháp lý kiểm tra, xử lý. Việc cập nhật, bổ sung chế tài xử phạt trong lĩnh vực an toàn thực phẩm cũng đang được thảo luận để tiến tới một nghị định riêng. Đây sẽ là hành lang pháp lý chặt chẽ, bảo vệ chất lượng và uy tín sầu riêng Việt Nam.

Tiến sĩ Ngô Xuân Nam đánh giá: “Chúng ta cần nâng cao năng lực thực thi các quy định vệ sinh dịch tễ, an toàn thực phẩm theo chuẩn quốc tế, đưa vào chương trình đào tạo, nâng cao nhận thức của nông dân, doanh nghiệp. Thị trường lớn nhưng đòi hỏi chuẩn mực cũng cao.”

5. Chiến lược marketing, xây dựng thương hiệu

Sầu riêng Việt Nam dù phát triển nhanh, song chưa tạo được “dấu ấn thương hiệu” đủ mạnh. Đây là lúc cần chiến lược truyền thông bài bản, quảng bá những vùng trồng sầu riêng đạt chuẩn chất lượng cao như Tiền Giang, Bến Tre, Tây Nguyên… Song song, đẩy mạnh kênh thương mại điện tử, nâng cấp bao bì, nhãn mác để gia tăng sự nhận biết, minh bạch thông tin sản phẩm.

Bên cạnh đó, doanh nghiệp Việt có thể tham gia hội chợ quốc tế, xúc tiến thương mại tại các thành phố lớn của Trung Quốc, nơi sức tiêu thụ sầu riêng còn rất lớn. Kết hợp quảng bá ẩm thực, văn hóa trái cây nhiệt đới sẽ giúp sầu riêng Việt Nam tiến sâu hơn vào các kênh tiêu thụ, không chỉ ở một số tỉnh thành mà còn vươn ra nhiều khu vực nội địa Trung Quốc.

Tương Lai Rộng Mở Và Lời Kết

Với khoảng 1,2 triệu tấn sầu riêng mỗi năm, Việt Nam đủ tiềm lực để phát triển thành trung tâm cung ứng quan trọng ở châu Á và xa hơn. Nghị định thư xuất khẩu sầu riêng đông lạnh sang Trung Quốc cùng những bước chuyển mình gần đây đã tạo đà cho ngành hàng này vươn lên giá trị tỷ đô bền vững.

Tuy nhiên, để giữ vững thành quả, tất cả các bên (nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp và cơ quan quản lý) phải đồng lòng nâng cao chất lượng, tuân thủ nghiêm ngặt yêu cầu của thị trường. Đây là nền móng để sầu riêng Việt Nam không chỉ khẳng định chỗ đứng tại Trung Quốc, mà còn vươn ra nhiều thị trường quốc tế khác. Khi đã xây chắc thương hiệu và chuẩn mực xuất khẩu, câu chuyện “tỷ đô” của sầu riêng chỉ mới là khởi đầu cho hàng loạt cơ hội bùng nổ trong tương lai.

“Sầu riêng có giá trị lợi nhuận cao, nhưng cũng đòi hỏi kỹ thuật khắt khe. Nếu chúng ta đồng bộ hóa từ đầu vào đến đầu ra, nâng cấp công nghệ và quản lý chặt chẽ, chắc chắn sản phẩm này sẽ trở thành biểu tượng thành công của nông nghiệp Việt Nam.” – Nhà báo Trịnh Bá Ninh nhấn mạnh.

Sự kết hợp giữa lợi thế tự nhiên, vị trí địa lý, chính sách xuất khẩu thuận lợi và tinh thần sáng tạo sẽ tiếp tục đưa sầu riêng Việt Nam tỏa sáng. Trong bối cảnh thị trường thế giới đầy biến động, giải pháp duy nhất để cạnh tranh lâu dài là không ngừng đầu tư công nghệ, củng cố liên kết chuỗi và duy trì chất lượng đồng đều. Khi những nỗ lực này hội tụ, ngành sầu riêng hoàn toàn có thể đóng góp lớn hơn nữa cho nền kinh tế, để thương hiệu nông sản Việt Nam ngày càng vững mạnh trên bản đồ quốc tế.