Người thắp lửa Chu Đậu

Hành trình của bà Nguyễn Thị Nga và chiến lược hồi sinh di sản bằng tư duy doanh nghiệp

Giữa hàng chục nghìn hiện vật từ con tàu đắm Cù Lao Chàm và những cuộc khai quật khảo cổ ở vùng ven sông Thái Bình, một cái tên trở lại trên bản đồ di sản Việt Nam: gốm Chu Đậu. Từng được các học giả phương Tây gọi là “kỳ quan gốm sứ thời Lê sơ”, dòng gốm này tưởng đã bị thất truyền từ thế kỷ XVII. Nhưng hôm nay, nó xuất hiện trên các bàn tiệc ngoại giao, trong sảnh khách sạn quốc tế, và cả ở showroom Madrid. Hành trình tái sinh ấy không đến từ ngân sách nhà nước, mà khởi nguồn từ quyết định của một doanh nhân nữ: bà Nguyễn Thị Nga – Chủ tịch Tập đoàn BRG.

Không chọn dễ dàng

Thời điểm BRG tiếp quản Hapro, đơn vị sở hữu Xí nghiệp Gốm Chu Đậu – ngành nghề gốm chưa bao giờ được coi là “mũi nhọn sinh lời”. Một doanh nghiệp tư nhân đa ngành như BRG có thể tiếp tục mở sân golf, làm khách sạn hay đầu tư ngân hàng, nhưng lại chọn đi vào một vùng đất đầy rủi ro: phục dựng di sản thất truyền.

Với bà Nguyễn Thị Nga, đó không phải một phép thử cảm tính. Đó là một chiến lược. “Nếu doanh nghiệp chỉ nghĩ đến lợi nhuận ngắn hạn thì sẽ không bao giờ dám làm gốm Chu Đậu”, bà nói trong một lần trả lời truyền thông. Nhưng nếu nhìn xa hơn, gốm không chỉ là sản phẩm, mà còn là quyền lực mềm – là bản sắc có thể chuyển hóa thành giá trị kinh tế bền vững.

Từ tàu đắm đến phòng thí nghiệm

Những cuộc khảo cổ cuối thập niên 1990, đặc biệt là con tàu đắm Cù Lao Chàm, đã xác nhận quy mô xuất khẩu khổng lồ của gốm Chu Đậu thời Lê: hàng trăm nghìn hiện vật, nhiều món có men trắng ngà độc đáo, không giống bất cứ loại gốm Trung Hoa nào cùng thời. Dòng gốm Việt ấy từng hiện diện ở Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập, Nhật Bản… và bị quên lãng sau chiến tranh, biến mất khỏi thị trường quốc tế.

Năm 2001, khi BRG nhận lại Xí nghiệp Chu Đậu, bà Nga không vội nghĩ đến lợi nhuận. Bà cùng đội ngũ dành nhiều năm chỉ để nghiên cứu men gốm cổ. Gần 300 công thức thử nghiệm thất bại. Họ phải đi khắp các làng nghề, mời nghệ nhân lớn tuổi về hướng dẫn lại kỹ thuật chạm khắc, vẽ tay, nung lò truyền thống. Và phải đến năm 2009, lần đầu tiên men tro trấu nguyên bản – làm từ vỏ trấu nếp cái hoa vàng – mới được tái tạo thành công, mở đường cho gốm Chu Đậu trở lại.

Định vị lại gốm Việt

Thay vì sản xuất đại trà, BRG chọn cách phân tầng sản phẩm theo định vị rõ ràng. Những mẫu gốm được phục dựng nguyên bản cổ vật, như Bình Hổ Phù hay Đĩa Hoa Lam, được giới hạn sản lượng, bán như một tác phẩm nghệ thuật. Các dòng gốm đương đại thì xuất hiện trong không gian khách sạn 5 sao, làm quà tặng ngoại giao. Còn những dòng phổ thông hơn – như bộ ấm chén, bình cắm hoa – được trưng bày ở BRGMart và hệ thống bán lẻ thuộc tập đoàn.

Khác với cách bảo tồn nhà nước, BRG xây dựng mô hình tích hợp: gốm Chu Đậu không đứng riêng, mà trở thành một mắt xích trong hệ sinh thái BRG. Ở sân golf, gốm xuất hiện như quà lưu niệm văn hóa. Trong chuỗi khách sạn, đó là điểm nhấn décor. Với chuỗi bán lẻ, đó là một phần trong chiến lược xây dựng bản sắc hàng Việt có chiều sâu.

Không chỉ gốm, là câu chuyện quốc gia

Năm 2019, gốm Chu Đậu được Guinness thế giới ghi nhận với chiếc đĩa gốm khắc 1.000 chữ Long – một sản phẩm không chỉ đẹp mà còn mang tính biểu tượng. Năm 2020, dòng gốm này lần đầu được vinh danh “Thương hiệu Quốc gia Việt Nam”, và liên tục được công nhận các năm sau. Nhiều sản phẩm đã được đề xuất đạt OCOP 5 sao, với hồ sơ minh bạch, quy trình truy xuất nguồn gốc rõ ràng, ứng dụng blockchain.

Gốm Chu Đậu hôm nay đã có mặt tại hơn 50 quốc gia, hiện diện tại 46 bảo tàng thuộc 32 nước, và tham gia các nền tảng bán hàng toàn cầu như Amazon Handmade, Etsy. Điều đáng nói là, dù mở rộng, họ vẫn giữ được nguyên lý thủ công – với 100% sản phẩm đều có dấu tay nghệ nhân, không dùng dây chuyền ép khuôn như gốm công nghiệp Trung Quốc.

Bài học cho những làng nghề Việt

Hành trình của BRG với Chu Đậu là minh chứng rằng: di sản không cần nằm trong viện bảo tàng – nếu doanh nghiệp có tầm nhìn đủ xa. Đó không phải là dự án từ thiện hay bảo tồn kiểu phong trào, mà là một lựa chọn kinh tế đúng đắn. Bà Nguyễn Thị Nga không dùng gốm như công cụ truyền thông nhất thời, mà xây dựng nó như một thương hiệu sống, có sản phẩm, thị trường, chuỗi giá trị rõ ràng.

Câu chuyện gốm Chu Đậu gợi mở nhiều hướng đi cho các làng nghề khác: thay vì chỉ làm để bán chợ, hãy xây dựng tinh thần sản phẩm, khai thác dữ liệu văn hóa, lịch sử và định vị theo thị trường. Tư duy “heritage marketing” – bán giá trị chứ không chỉ bán đồ – là điều mà BRG đã tiên phong thành công.

Một tầm nhìn có thật

Giữa thời đại mà nhiều doanh nghiệp chạy theo bất động sản, cổ phiếu hay nền tảng công nghệ ảo, bà Nguyễn Thị Nga chọn đầu tư vào gốm. Một thứ vừa cũ, vừa chậm, lại đầy bất định. Nhưng chính sự bền bỉ đó đã giúp bà xây dựng không chỉ một thương hiệu, mà một di sản sống – nơi người Việt có thể tự hào nói rằng: “gốm Việt đã trở lại – và đi xa hơn cả trước đây”.