SME – 97% doanh nghiệp nhưng 0% tự tin: Đi tìm sự thật bên dưới định kiến “yếu và kém” (Kỳ 1)

“SME chiếm 97% doanh nghiệp, 80% việc làm… nhưng mỗi khi nhắc lại chỉ nghe ‘yếu và kém’.” – Nguyễn Văn Thân, Chủ tịch Hiệp hội DNNVV Việt Nam, tại Diễn đàn Kinh tế Tư nhân 2025.

Một nền kinh tế không thể vững nếu nền móng bị xem nhẹ. Với hơn 97% số lượng doanh nghiệp và khoảng 80% số việc làm, khu vực doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) thực chất chính là tầng địa chất sâu nhất, gánh đỡ cho cả cấu trúc tăng trưởng phía trên. Nhưng trớ trêu thay, những người “gánh vác” ấy lại thường bị gắn mác yếu, kém, thậm chí không đáng tin cậy.

Khi “số đông im lặng” bị đánh giá lệch

Số liệu từ Tổng cục Thống kê cho thấy SME hiện chiếm gần như toàn bộ số lượng doanh nghiệp tại Việt Nam. Tuy nhiên, đóng góp GDP của họ mới đạt khoảng 40%, năng suất lao động vẫn ở mức thấp và hiệu quả đầu tư còn hạn chế. Đây là một thực tế – nhưng không phải là toàn bộ sự thật.

Hình ảnh SME trong mắt công chúng, nhà làm chính sách và cả giới ngân hàng thường đi kèm định kiến: làm ăn nhỏ lẻ, thiếu minh bạch, chậm số hóa, khó kiểm soát rủi ro. Những định kiến này không hẳn sai – nhưng nếu chỉ nhìn như thế, chúng ta đang bỏ qua những gì SME đang nỗ lực làm được trong chính sự bất lợi về quy mô.

Vì sao bị xem là “yếu và kém”?

Năng suất lao động của SME trung bình chỉ bằng 20–25% doanh nghiệp FDI trong cùng lĩnh vực. Điều này phần lớn bắt nguồn từ quy mô nhỏ, thiếu vốn đầu tư máy móc – công nghệ, và khả năng kết nối thị trường kém. Tiếp cận tín dụng vẫn là một bài toán khó, khi chỉ khoảng 1/3 SME đạt chuẩn hồ sơ vay vốn dài hạn. Phần lớn tài sản thế chấp chỉ là quyền sử dụng đất, lại thường ở địa bàn nông thôn nên bị định giá thấp hoặc biến động khó kiểm soát.

Ở góc độ chính sách, SME gần như không có cửa chen chân vào đấu thầu công hay chuỗi cung ứng của các tập đoàn lớn. Rào cản về tiêu chuẩn, tài chính, bảo lãnh và năng lực quản trị khiến họ bị loại ngay từ vòng gửi xe. Ngay cả khi được tham gia, họ thường chỉ làm “đơn vị thầu phụ”, mang tính tượng trưng.

Bên cạnh đó, tâm lý “ngại lớn” vẫn còn tồn tại phổ biến. Nhiều hộ kinh doanh không muốn chuyển đổi thành doanh nghiệp vì lo ngại thủ tục phức tạp, gánh nặng thuế – bảo hiểm, và sợ bị giám sát chặt. Thực trạng này khiến nhiều tiềm năng phát triển bị kìm hãm ngay từ trong trứng nước.

Những điều chưa được kể

Thế nhưng, nếu chỉ nhìn vào những điểm yếu mang tính cơ cấu, chúng ta sẽ bỏ qua một thực tế ít được ghi nhận: SME là nhóm có khả năng thích ứng nhanh nhất khi gặp khủng hoảng. Trong giai đoạn đại dịch, 53% SME tại Việt Nam đã xoay trục sản phẩm hoặc mô hình kinh doanh chỉ trong vòng dưới ba tháng – một tốc độ mà rất ít tập đoàn lớn có thể làm được.

Chính SME là lực lượng nắm giữ thị trường ngách – nơi các sản phẩm bản địa, dịch vụ cá nhân hóa và năng lực phục vụ tại chỗ lên ngôi. Từ máy sấy nông sản mini cho nông dân đến xưởng giày đặt theo chân thật, từ tiệm may nhỏ trong hẻm đến các thương hiệu cà phê vùng miền… tất cả tạo nên một mạng lưới tiêu dùng nội địa sống động mà các doanh nghiệp lớn không thể chen chân.

Ngoài ra, phần lớn lực lượng lao động trong SME tập trung tại các địa phương, giúp giảm áp lực nhập cư, tạo ra hàng triệu việc làm bền vững mà không cần đến các khu công nghiệp quy mô lớn. Một ví dụ điển hình là các làng nghề mây tre, gốm sứ, dệt thổ cẩm… nơi phụ nữ, người lớn tuổi và lao động phi chính thức vẫn có thể kiếm sống ổn định nhờ vào chuỗi cung ứng nhỏ và linh hoạt.

Khi các chuyên gia cũng bắt đầu lên tiếng

Tại Diễn đàn Kinh tế Tư nhân 2025, hàng loạt chuyên gia đã đặt lại vấn đề. TS. Cấn Văn Lực khẳng định rằng, muốn tăng trưởng GDP 8% như mục tiêu, thì năng suất lao động của SME phải tăng ít nhất 6–7% mỗi năm. Ông Đậu Anh Tuấn (VCCI) thì cho rằng thay vì tiếp tục dùng các chương trình hỗ trợ vốn dàn trải, cần chuyển sang cơ chế “trao quyền và dẫn dắt” – tức Nhà nước hỗ trợ pháp lý, tiêu chuẩn, kết nối thị trường, chứ không phải “bơm tiền rồi bỏ mặc”.

Thứ trưởng Bộ Tư pháp Nguyễn Thanh Tú cũng nhấn mạnh rằng, từ năm 2025, Chính phủ sẽ sử dụng nghị quyết hành chính để tháo gỡ các vướng mắc về luật cho doanh nghiệp – nhưng cần chính cộng đồng SME “chỉ điểm” cụ thể. Đây là cơ hội hiếm có để khối tư nhân – đặc biệt là các hiệp hội ngành – có tiếng nói trong chính sách.

Đáng chú ý nhất là đề xuất của ông Nguyễn Văn Thân: dành 30% giá trị gói thầu đầu tư công cho doanh nghiệp nhỏ và vừa. Theo ông, đây không phải “ưu tiên chính trị” mà là cách để giúp khu vực tư nhân nhỏ dần tích lũy năng lực và kinh nghiệm thực tế. “Ông lớn nào muốn trúng dự án lớn thì cũng phải kéo được SME đi cùng”, ông nói.

Nhỏ nhưng không yếu – bài học từ các nước

Hàn Quốc có chính sách “set-aside procurement”, tức dành hẳn 30% ngân sách mua sắm chính phủ cho các doanh nghiệp nhỏ. Cùng với đó là các quỹ bảo lãnh tín dụng nhà nước cho SME mà không yêu cầu tài sản thế chấp.

Đức có mô hình Mittelstand – tức các doanh nghiệp vừa và nhỏ gia đình, được tiếp cận công nghệ cao thông qua viện Fraunhofer, và nhận miễn thuế nghiên cứu phát triển đến 1 triệu euro/năm.

Thái Lan triển khai cổng e-procurement riêng chỉ cho SME, từ đó tạo ra hàng triệu hợp đồng mua sắm chính phủ hàng năm mà không cần cạnh tranh với các tập đoàn lớn.

Tất cả các mô hình trên đều có điểm chung: Nhà nước không bơm tiền trực tiếp, mà tạo thị trường ổn định, cơ chế pháp lý minh bạch, và công cụ nâng cao năng lực – để SME có thể vươn lên bằng sức mình.

SME cần điều gì để thay đổi vai diễn?

Trước hết, SME cần được nhìn nhận đúng. Không phải là “đối tượng hỗ trợ”, mà là một lực lượng chủ lực nếu được trao quyền và có chỗ đứng trong thể chế. Từ phía Nhà nước, chính sách nên tập trung tháo gỡ các “điểm nghẽn có thể đo đếm”: ví dụ như cơ chế sandbox tín dụng không tài sản thế chấp, chia sẻ dữ liệu hóa đơn điện tử với ngân hàng, hoặc cơ chế khiếu nại pháp lý cấp tốc thông qua cổng số.

Về phía chính SME, đã đến lúc từ bỏ tâm thế “bé thì được ưu đãi”. Trong một nền kinh tế thị trường hiện đại, quy mô không quyết định phẩm chất. Nếu 97% tiếp tục nghĩ mình nhỏ, cả nền kinh tế sẽ mãi nhỏ. Muốn lớn lên, phải dám chuyên nghiệp hóa – từ số hóa quản trị, truy xuất sản phẩm, đến chuẩn hóa chất lượng và xây dựng thương hiệu.

Cuối cùng, SME phải bước ra khỏi “vỏ kén cá nhân”. Cần tham gia vào các hiệp hội ngành, kết nối lẫn nhau, cùng đưa tiếng nói lên bàn chính sách. Một nền kinh tế tư nhân trưởng thành không chỉ là nơi có nhiều doanh nghiệp, mà là nơi doanh nghiệp biết đòi hỏi đúng quyền – và sẵn sàng gánh đúng trách nhiệm.

Tuần sau trên dunghangviet.vn
Kỳ 2 – Thể chế mở đường: SME cần gì để bứt tốc? (Kỳ 2)