Thời khắc của tư nhân: Động lực tăng trưởng mới – Chuyển đổi xanh & chuyển đổi số (Kỳ 7)

Thế giới đang bước vào một thập kỷ tăng tốc “twin transition”, chuyển đổi kép giữa chuyển đổi xanh (hướng tới Net Zero, tuần hoàn, ít phát thải) và chuyển đổi số (dữ liệu hoá, tự động hoá, AI). Đây không còn là khái niệm chiến lược xa xỉ của những gã khổng lồ toàn cầu, mà đã len lỏi vào từng hợp đồng xuất nhập khẩu, từng gói tín dụng ngân hàng, từng yêu cầu tiêu chuẩn của người tiêu dùng.

Kỳ 6: Chinh phục vốn và thị trường quốc tế

Theo McKinsey, riêng thị trường công nghệ xanh tại châu Á đến năm 2030 đã có thể đạt 4.500 tỷ USD. Trong khi đó, kinh tế số đang chiếm hơn 30% tăng trưởng mới của ASEAN. Việt Nam, với nền kinh tế tư nhân năng động nhưng cũng dễ tổn thương, đang đối diện câu hỏi then chốt: Liệu doanh nghiệp Việt có kịp trở thành “người lướt sóng”, hay tiếp tục đứng bên lề sân chơi toàn cầu?

Hai đường cao tốc mới của tăng trưởng

Chuyển đổi xanh – từ cam kết thành áp lực

Chưa bao giờ “xanh hoá” lại trở thành chuyện sống còn nhanh như giai đoạn này. Chỉ cần nhìn qua CBAM (Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon của EU) – chính thức áp dụng từ tháng 10/2023, sẽ dần mở rộng sang các ngành thép, nhôm, xi măng, điện, hydro và có thể lan tới dệt may, da giày. Mỗi tấn CO₂ phát thải vượt chuẩn sẽ bị “phạt” thêm vài chục euro, làm biến dạng hoàn toàn lợi nhuận của những doanh nghiệp chưa sẵn sàng.

Ngay tại khu vực, Thái Lan, Malaysia, Singapore đều đẩy mạnh luật hoá các tiêu chuẩn xanh, trong khi Nhật Bản và Hàn Quốc cam kết mạnh tay chi 2-4% GDP/năm để đạt Net Zero. Việt Nam cũng đặt mục tiêu Net Zero 2050, nhưng chính sách cụ thể còn đang rón rén.

Chuyển đổi số – tăng trưởng không còn phụ thuộc tài sản hữu hình

Trong khi đó, thương mại điện tử Việt Nam tăng đều 20 – 25% mỗi năm, nền tảng AI, cloud, IoT đang thẩm thấu vào logistics, bán lẻ, bất động sản. Theo Bộ KH&CN, tỷ trọng các ngành dựa vào dữ liệu, công nghệ mới đã đóng góp khoảng 10% GDP 2023.

Xu hướng “tăng trưởng không tài sản hữu hình” (asset-light growth) mở ra lợi thế cho các SME – chỉ cần sở hữu quy trình số hoá, hệ sinh thái khách hàng online, là có thể bật lên mà không phải đầu tư quá lớn vào nhà xưởng.

Giao thoa thành “tuần hoàn số”

Đáng chú ý, thế giới đang bước sang giai đoạn kết hợp: digital circular economy. Từ blockchain theo dõi vòng đời sản phẩm, IoT đo phát thải từng công đoạn, đến mô hình ngân hàng phân tích dữ liệu carbon để chấm điểm tín dụng – tất cả biến xanh & số thành “gói kép”, không tách rời.

Vì sao DN tư nhân không thể đứng ngoài?

Áp lực chuỗi cung ứng toàn cầu

Hãy nhìn Apple, Nike, IKEA, Adidas: tất cả đều đã áp đặt chỉ tiêu giảm phát thải tới 30–50% vào 2030 cho toàn bộ supplier. Hơn 45% kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam dựa vào các chuỗi này. Nghĩa là nếu một DN may mặc, da giày, đồ gỗ không chứng minh được dữ liệu carbon footprint, thì sớm muộn cũng bị thay thế bởi đối thủ khác.

TS Nguyễn Đình Cung cảnh báo: “Nếu DN Việt không công bố dữ liệu carbon vào 2027, họ sẽ tự loại mình khỏi 45% thị trường xuất khẩu hiện có.”

Lợi thế chi phí dài hạn & tiếp cận vốn

Một nhà máy rooftop solar + quản trị năng lượng bằng IoT có thể giảm 20-30% chi phí điện. Big data giúp tối ưu vận hành, giảm tồn kho, hạ OPEX. Trong khi đó, các quỹ ESG (Environmental, Social, Governance) toàn cầu đã đạt quy mô 53.000 tỷ USD, với lãi suất vay xanh thấp hơn 1–2 điểm phần trăm.

Nếu DN Việt không nhập cuộc, chỉ riêng chi phí vốn & giá điện đã đủ khiến họ bị bật ra khỏi thị trường sau 3 – 5 năm tới.

Nhân lực & thị trường lao động

Gen Z đang trở thành lực lượng lao động chính, và họ chọn làm việc cho công ty có “purpose” (mục tiêu phát triển bền vững) cao hơn 5 lần so với thế hệ trước. Muốn thu hút & giữ chân nhân tài, không thể đứng ngoài chuyển đổi xanh & số.

Doanh nghiệp Việt đang ở đâu?

Khoảng 5% tiên phong

Một số tập đoàn, doanh nghiệp lớn đã đặt chân vào cuộc đua. Ví dụ:

• Tập đoàn xây dựng A đầu tư hệ thống quản lý CO₂, dùng AI phân tích thiết kế tối ưu, tiết kiệm 8% chi phí vật liệu.
• Công ty logistics C lắp IoT để đo mức tiêu hao nhiên liệu xe tải, báo cáo trực tiếp cho khách châu Âu, ký thêm hợp đồng gấp đôi.

Khoảng 35% đang “thí điểm”

Nhiều doanh nghiệp vừa & nhỏ đã có ISO 14001, mua phần mềm ERP, CRM, nhưng chỉ để… trưng bày, chưa đo lường carbon hay tối ưu thực sự.

Và gần 60% vẫn ngoài cuộc

Phần lớn DN Việt chưa hề tính toán phát thải CO₂, chưa có hệ thống quản trị dữ liệu khách hàng online. Họ e ngại chi phí, chưa tin rằng “món nợ đầu tư” này sẽ đem lại lợi nhuận nhanh.

Những rào cản không dễ vượt

• Thể chế: Việt Nam còn thiếu luật thuế carbon, thị trường tín chỉ carbon mới đang thí điểm, tiêu chuẩn ESG chưa đồng bộ.
• Tài chính: SME muốn vay vốn chuyển đổi thường không có tài sản thế chấp, ngân hàng ngại rủi ro.
• Công nghệ & nhân lực: rất ít CTO có kinh nghiệm quản trị lifecycle carbon, tối ưu AI.
• Văn hoá kinh doanh: nhiều chủ DN vẫn coi xanh – số là việc của nhà nước & FDI, chưa phải “lợi ích túi tiền” của mình.

Nhưng đã có chìa khoá mở khoá

Hành lang chính sách đang mở dần

• Việt Nam đang hoàn thiện Luật Năng lượng tái tạo, dự kiến thông qua thị trường tín chỉ carbon nội địa từ 2025.
• Nghị quyết 29 về chuyển đổi số nhấn mạnh ưu tiên cho SME, coi đây là trụ cột phát triển bền vững.

Các mô hình đột phá đã rõ nét

• Một SME sản xuất gỗ ở Bình Dương đầu tư phần mềm quản lý vòng đời sản phẩm (LCM), chứng minh giảm phát thải 18%, từ đó vay vốn xanh lãi suất thấp hơn 1,5%.
• Một startup AI tại Hà Nội giúp DN logistics theo dõi carbon realtime, kết hợp nền tảng thanh toán điện tử, mở sang thị trường Nhật dễ dàng.

Báo cáo của ADB 2024 cho biết: “Trong vòng 10 năm, DN áp dụng twin transition (xanh + số) có lợi nhuận trước thuế cao hơn nhóm đối chứng tới 28%.”

Giải pháp: Không chỉ là chi phí – đây là vé vào sân chơi mới

Cần nhìn chuyển đổi xanh & số như một khoản đầu tư bắt buộc

• Đo lường phát thải CO₂ (carbon accounting), số hoá quy trình sản xuất, quản trị tồn kho bằng AI không chỉ để báo cáo, mà để giảm chi phí ngay lập tức.
• Phát triển sản phẩm có vòng đời “ngắn carbon”, tận dụng dữ liệu khách hàng để marketing xanh, mở thị trường EU – Mỹ.

Liên minh SME + startup

Không SME nào phải làm một mình. Liên kết startup công nghệ để plug-and-play: phần mềm đo phát thải, e-invoice xanh, quản trị đơn hàng tự động hoá. Đây chính là cách mà Hàn Quốc, Đài Loan đã làm rất thành công.

Nhân lực là yếu tố then chốt

• Upskill đội ngũ cốt lõi thành “chuyên gia vận hành xanh & số” – không thể chỉ giao cho một phòng R&D mỏng manh.
• Chương trình “Green-CXO”: đào tạo thế hệ giám đốc mới, biết dùng dữ liệu để ra quyết định phát triển bền vững.

Cửa sổ vàng chỉ còn 3 – 5 năm

Chuyển đổi xanh & chuyển đổi số không còn là khẩu hiệu. Đó chính là vé vào sân chơi tăng trưởng mới. Bởi khi thuế carbon được áp đặt triệt để từ 2027-2030, khi ngân hàng chỉ còn ưu ái tín dụng cho dự án ESG, khi khách Gen Z chỉ chọn mua – chọn làm cho thương hiệu “có trách nhiệm”, thì mọi DN không kịp bước vào sẽ tự loại mình ra khỏi thị trường.

Điều đáng mừng, là dù ở bất kỳ quy mô nào, doanh nghiệp Việt vẫn có “entry point” để nhập cuộc. Miễn là đủ dũng cảm nhìn xa hơn lợi nhuận quý tới, để nắm lấy cơ hội tăng trưởng bền vững.

Vì tương lai 8% rồi 10% GDP, để Việt Nam có thể vươn tới tầm ngang với Thái Lan, Malaysia trong thập kỷ này – kinh tế tư nhân buộc phải trở thành lực kéo chính của cuộc chuyển đổi kép.