editor 5 tháng trước

Mỗi làng một tinh thần – Kỳ 7: Thay vì nhân bản sản phẩm, hãy nhân bản tinh thần

Sau 6 kỳ đi qua nhiều làng bản và mô hình quốc tế, ta nhận ra một bài học rõ ràng: sản phẩm có thể được làm lại, nhưng tinh thần thì không thể sao chép. Vấn đề là: Việt Nam đang nhân bản thứ gì?

Kỳ 6: Sống cùng đất – Tái định hình kinh tế làng

Khi “copy & paste” giết chết bản sắc

Phong trào OCOP mang lại nhiều kết quả tích cực, nhưng cũng không tránh khỏi hệ quả “sản xuất hàng loạt theo phong trào”. Ở nhiều địa phương, ta thấy cùng một loại mắm, cùng một loại cốm, cùng một kiểu bao bì, chỉ khác tên tỉnh. Một sản phẩm trà túi lọc ở Cao Bằng có thể giống đến 90% với trà ở Đà Lạt – từ hình thức tới thông điệp.

Theo báo cáo giám sát OCOP năm 2024 của Văn phòng Điều phối Nông thôn mới, có đến 38% sản phẩm nhóm thực phẩm trùng lặp công thức hoặc mô tả giá trị sử dụng. Điều này dẫn đến sự bão hòa của thị trường. Người tiêu dùng không biết đâu là bản gốc, đâu là bản sao. Giá trị khác biệt – nếu từng tồn tại – dần bị triệt tiêu.

Những làng dám nhân bản tinh thần, không nhân bản bao bì

Ở một hướng đi khác, có những làng, những nhóm sản xuất đã chọn cách nhân bản thứ không thể làm giả: tinh thần sống và văn hóa gắn bó với vùng đất. Họ không cạnh tranh bằng hình thức, mà bằng trải nghiệm, cảm xúc và niềm tin.

Ca cao Trị An (Đồng Nai): Từ mô hình bán hạt thô, hợp tác xã chuyển sang làm socola “bean to bar” và tour du lịch “Một ngày làm socola cùng người bản địa”. Kết quả, giá trị đơn hàng tăng gấp 2,3 lần so với trước, chưa kể hiệu ứng truyền miệng lan rộng.
Chè Shan Hồng Thái (Tuyên Quang): Một nhóm thanh niên livestream hành trình trèo núi hái chè cổ thụ, kể về cây 100 tuổi, vùng núi mây trắng quanh năm. Tỷ lệ khách hàng quay lại mua đạt trên 70% – điều hiếm thấy trong ngành chè.
Gốm Bàu Trúc (Ninh Thuận): Nghệ nhân Chăm không chỉ nặn gốm mà mời du khách trải nghiệm đạp chân dệt vải thổ cẩm truyền thống. Giá trị sản phẩm tăng hơn 180% nhờ câu chuyện văn hóa đi kèm.
Thôn Lác (Hòa Bình): Không có khu du lịch hoành tráng, chỉ có homestay mộc mạc, bữa ăn với hạt dổi và rượu men lá, tiếng khèn Mường buổi chiều. Nhưng các homestay ở đây kín phòng 8 tháng/năm, thu hút phần lớn khách nước ngoài.

Tất cả họ có điểm chung: không bán sản phẩm, mà chia sẻ tinh thần làng.

5 nguyên lý để nhân bản tinh thần, không nhân bản hình thức

Từ các ví dụ trên, có thể rút ra 5 nguyên lý mà bất kỳ làng nào cũng có thể áp dụng nếu muốn đi theo hướng nhân bản tinh thần:

Bản sắc hạt nhân: Mỗi làng cần xác định được yếu tố “không sao chép được” của mình. Đó có thể là loại đất, khí hậu, giống cây, một nghi lễ độc bản hay câu chuyện lịch sử cụ thể.
Cộng đồng làm chủ: HTX hoặc nhóm sản xuất địa phương giữ ít nhất 60% giá trị cuối cùng của sản phẩm. Không “bán mình” cho các đơn vị gia công hay thương lái bên ngoài.
Chuỗi giá trị khép kín tại làng: Sản xuất, chế biến, đóng gói và trải nghiệm đều diễn ra tại địa phương, không bị chia cắt. Điều này giúp tạo sự liền mạch văn hóa trong sản phẩm.
Kể chuyện liên hoàn: Từ video, podcast, cho đến mã QR in trên bao bì, tất cả đều cùng kể một câu chuyện nhất quán – về đất, về người, về một lối sống.
Đòn bẩy công nghệ: Dùng blockchain để truy xuất nguồn gốc, thương mại điện tử để mở rộng thị trường, dữ liệu lớn để hiểu xu hướng tiêu dùng.

Kinh tế số: bàn đạp để tinh thần lan xa

Chúng ta đang bước vào thời đại mà một nông dân livestream cũng có thể trở thành KOL, và một sản phẩm địa phương có thể được bán toàn cầu nếu chạm đúng cảm xúc.

Ví dụ, ở Yên Bái, những livestream “đêm lên bản hái dâu” thu hút hàng trăm nghìn lượt xem. Ở Quảng Nam, các nhóm trẻ đang số hóa bản đồ di sản làng nghề, biến mỗi điểm đến thành một câu chuyện tương tác.

Thậm chí, một số nơi bắt đầu ứng dụng NFT để xác thực họa tiết gốm cổ, hay bài thuốc dân gian của người Dao, giúp tránh bị sao chép thương mại không kiểm soát.

Lộ trình ba bước cho một huyện muốn nhân bản tinh thần

Không phải ai cũng có thể làm ngay, nhưng lộ trình ba bước dưới đây có thể giúp chính quyền cấp huyện hoặc một nhóm HTX bắt đầu:

Đánh giá bản sắc cốt lõi (1 tháng): Tổ chức workshop cộng đồng, mời chuyên gia văn hóa, nghệ nhân, người già kể lại “tinh thần làng”.
Thiết kế trải nghiệm và câu chuyện (3 – 6 tháng): Xây dựng bộ nhận diện bản sắc, video, podcast, tổ chức tour mẫu kết hợp thử nghiệm thị trường.
Tích hợp công nghệ và đào tạo đại sứ làng (6 – 12 tháng): Đào tạo người trẻ làm đại sứ bản địa, đưa sản phẩm lên sàn thương mại điện tử và các nền tảng số.

Kèm theo đó là chỉ số đo lường cụ thể: số lượt khách, tỷ lệ khách quay lại, biên lợi nhuận sản phẩm, mức độ hài lòng của cộng đồng.

Không sản phẩm nào tồn tại mãi với thời gian, nhưng tinh thần có thể bền như đất. Thay vì chạy theo “bao bì đẹp” hay “xu hướng nhất thời”, hãy quay lại với hồn cốt của mỗi làng.

Khi tinh thần được nhân bản, không chỉ là sản phẩm thì mỗi làng mới thực sự có một tương lai bền vững, không chỉ trong trí nhớ của người dân mà còn trong tâm trí cả thế giới.