editor 5 ngày trước

“Đứt mạch tỷ đô”: Ngành sầu riêng Việt Nam tự cứu mình như thế nào?

Sau cú sốc Trung Quốc siết kiểm dịch, kim ngạch sầu riêng Việt Nam rơi 83 %. Bài viết phân tích nguồn cơn, hệ lụy và chiến lược hồi sinh: kiểm soát cadimi tận vườn, canh tác hữu cơ, chuyển đổi số và đa dạng hóa thị trường toàn cầu.

Tháng 12‑2024, sầu riêng Ri6 được ví như “vàng xanh” khi cán mốc 120.000 đ/kg, nông dân Đắk Lắk lãi 800 triệu đồng/ha. Thế nhưng chỉ ba tháng sau, giá giảm còn 45.000 đ/kg. Hải quan thống kê: hai tháng đầu 2025, giá trị xuất khẩu chỉ đạt 52,7 triệu USD (‑69 % so cùng kỳ). Lần đầu tiên kể từ 2022, sầu riêng tụt xuống vị trí thứ ba, sau thanh long và chuối.

Con số “3,2 tỷ USD” năm 2024 đã che mờ những rủi ro tích tụ: phụ thuộc 90 % vào một thị trường, chuỗi cung ứng manh mún, kiểm soát chất lượng lỏng lẻo và tâm lý “ăn xổi” từ vườn đến doanh nghiệp.

Cú “Bẻ Lái” Bất Ngờ Của Trung Quốc

Ngày 5‑1‑2025, Tổng cục Hải quan Trung Quốc (GACC) phát đi công hàm: mọi lô sầu riêng nhập khẩu phải chứng minh “không chứa chất nhuộm vàng ô, dư lượng cadimi dưới 0,05 mg/kg; kiểm tra 100 % lô”. Lệnh áp dụng ngay lập tức.

Hơn 30 mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói Việt Nam bị treo, 112 container nằm chờ tại cửa khẩu Lạng Sơn–Quảng Tây. Mỗi container 20 tấn nằm bảy ngày mất 230 triệu đồng chi phí lạnh, phí bến bãi. Doanh nghiệp buộc bán xáo lại thị trường nội địa với giá bằng một nửa.

“Trước đây họ chỉ soi 5–10 % lô. Nay mở 100 % thùng, lấy mẫu ba lớp, test PCR lẫn quang phổ. Không đạt là trả về ngay,” Giám đốc công ty cổ phần GreenFarm Durian, mô tả quy trình.

Lỗ Hổng “Từ Gốc Tới Ngọn”

70 % sầu riêng xuất khẩu được gom qua thương lái. Một container có thể chứa trái từ 8–10 vườn, độ tuổi cây, quy trình canh tác khác nhau. Khi chỉ một vườn nhiễm vàng ô, cả lô “dính chưởng”.

Thay vì kiểm tra tại vườn, nhiều doanh nghiệp chỉ gửi mẫu ở kho đóng gói hoặc chờ tới cửa khẩu. Kết quả: không kịp xử lý khi phát hiện dư lượng.

Trung tâm Kiểm nghiệm Lạng Sơn báo cáo 12/50 mã số bị “mua đi bán lại”. Nông dân ở Cái Bè dùng mã vùng Đắk Lắk, khiến truy xuất gốc rễ bất khả thi.

Nông Dân “Khát” Thông Tin, Ngập Trong Nợ

Gia đình ông Nguyễn Văn Quang (Cư M’gar, Đắk Lắk) vay 1,2 tỷ đồng trồng 3 ha Ri6. Giá lao dốc, thu không đủ trả lãi 15 triệu đồng/tháng.

“Chúng tôi nghe tin nhiễm cadimi mà không biết nó từ đâu. Đất, nước, phân? Chỉ mong nhà khoa học xuống tận vườn,” ông Quang bộc bạch.

Ở Tiền Giang, Hợp tác xã Tân Thanh dừng hoạt động nhà máy đóng gói 3.500 tấn/năm, 150 lao động tạm nghỉ. Chủ tịch HTX Võ Tấn Lợi cho hay:

“Để mua đủ 20 tấn xuất khẩu, chúng tôi phải test 200 mẫu. Chi phí kiểm nghiệm 45 triệu đồng/container, cao hơn tiền cước biển.”

Canh Tác Hữu Cơ: Đường Dài Nhưng Bền

Tiền Giang thí điểm 150 ha sầu riêng hữu cơ, giảm năng suất 1 tấn/ha nhưng giá bán cao hơn 30 %. Hợp đồng bao tiêu 5 năm, doanh nghiệp trả trước 20 % vốn cho nông dân chuyển đổi.

Tại Đắk Lắk, dự án “Sầu riêng sinh thái Ea K’Leo” gắn cảm biến IoT theo dõi pH đất, độ ẩm, tồn dư kim loại nặng. Ứng dụng blockchain AgriTrace in mã QR trên từng trái; người mua quét xem vị trí GPS vườn, ngày phun phân, kết quả test cadimi. Sau 6 tháng, 8/10 lô đạt chuẩn EU, bán 11 USD/kg – gấp đôi hàng thường.

Startup “Thổi Hồn” Công Nghệ Vào Trái Vua

FarmGuard: Camera AI phát hiện lá vàng bất thường, cảnh báo bệnh sớm 15 ngày.
ColdChain: Kho lạnh di động chạy năng lượng mặt trời, giảm hao hụt sau thu hoạch 30 %.
DurianPay: Nền tảng tài chính vi mô, ứng trước 70 % giá trị mùa vụ, thu hồi vốn sau khi xuất khẩu.

Nhờ các giải pháp số, doanh nghiệp giảm 40 % thời gian truy xuất, 25 % chi phí kiểm nghiệm lặp.

Bài Học Từ Thái Lan: Kiểm Soát Tại Vườn – Đàm Phán Cửa Khẩu

Thái Lan từng bị cảnh báo vàng ô tháng 8‑2024. Chỉ 10 ngày, Bộ Nông nghiệp cử Thứ trưởng sang Bắc Kinh, cam kết:

Kiểm tra 100 % tại vườn, chỉ cắt trái khi có chứng thư âm tính.
Cung cấp danh sách phòng lab đạt chuẩn ISO/IEC 17025.
Cài đặt hệ thống camera live‑stream ở 15 kho đóng gói lớn.

Kết quả: Trung Quốc giảm tần suất kiểm tra xuống 30 %, thông quan rút từ 72 giờ còn 8 giờ.

Khuyến Nghị “4 Trụ” Cho Việt Nam

1. Chuỗi giá trị minh bạch

Số hóa 100 % mã vùng trồng, gắn QR công khai.
Hợp tác xã ký hợp đồng dài hạn, giá sàn bảo hiểm rủi ro.

2. Hạ tầng kiểm nghiệm địa phương

Mỗi tỉnh trồng ≥3.000 ha phải có phòng lab đạt chuẩn.
Nhà nước trợ giá 50 % phí test 3 năm đầu.

3. Tài chính xanh & bảo hiểm nông nghiệp

Gói tín dụng 5.000 tỷ đồng lãi suất 4 %/năm cho chuyển đổi hữu cơ, IoT.
Bảo hiểm “giá rớt” kích hoạt khi giá thị trường <60.000 đ/kg.

4. Đa dạng thị trường & sản phẩm

Đẩy mạnh sầu riêng đông lạnh IQF, puree, bánh mochi.
Mục tiêu 30 % sản lượng vào Mỹ, EU, Hàn Quốc, Trung Đông đến 2027.

Góc Nhìn CEO: “Khủng Hoảng Là Phép Thử”

Ông Trần Quốc Huy, CEO GreenFarm Durian: “Sầu riêng đang đi lại hành trình của cà phê 20 năm trước. Ai minh bạch, đầu tư công nghệ, đa thị trường sẽ thắng. Chúng tôi xây nhà máy đông lạnh 5.000 tấn/năm, ký MOU 200 tỷ đồng với đối tác Hàn Quốc; 60 % sản lượng đến từ 15 vùng GlobalG.A.P.”

Bà Nguyễn Thùy Linh, CEO GreenFruit: “Doanh nghiệp phải ‘dấn thân’ hỗ trợ nông dân. Chúng tôi cấp trước 30 % vốn, cử agronomist hướng dẫn, cam kết mua 5 năm. Đó là đầu tư cho tương lai, không phải chi phí.”

Chị Lê Thu Hằng (Hà Nội) chia sẻ: “Tôi từng mua sầu riêng hữu cơ 160.000 đ/kg. Đắt nhưng an tâm. Ứng dụng quét QR hiện nguồn gốc rõ ràng. Thị trường nội địa cũng nên áp chuẩn cao để nông dân có động lực làm sạch.”

Tương Lai 8 Tỷ USD – Viễn Cảnh Không Xa?

Ngân hàng Thế giới dự báo nhu cầu sầu riêng toàn cầu tăng 12 %/năm giai đoạn 2025‑2030, chủ yếu từ Trung Quốc, Hàn Quốc, Trung Đông. Nếu Việt Nam đạt:

70 % vùng trồng đạt VietGAP/GlobalG.A.P,
50 % sản lượng có truy xuất blockchain,
30 % sản lượng chế biến đông lạnh,

…thì kim ngạch 8 tỷ USD vào 2028 là khả thi. Nhưng để đạt mục tiêu, cả hệ sinh thái – nhà nước, doanh nghiệp, nông dân, startup – phải “lột xác” ngay bây giờ.

Khủng hoảng sầu riêng 2025 không phải “thảm họa trời giáng” mà là hệ quả tích tụ của lệ thuộc, manh mún và thiếu minh bạch. Tuy nhiên, cũng chính cú sốc ấy mở ra cơ hội tái cấu trúc: canh tác hữu cơ, kiểm soát tận gốc, chuyển đổi số, đa thị trường. Nếu quyết liệt hành động, trái vua hoàn toàn có thể tái lập vị thế, đưa nông sản Việt bước vào kỷ nguyên 4.0 – nơi giá trị tạo ra không chỉ nằm ở sản lượng, mà còn ở sự tin cậy và bền vững.