Thời khắc của tư nhân: Từ gia công sang làm chủ chuỗi giá trị (Kỳ 5)

Nếu 4 thập niên đổi mới đã tạo ra hàng triệu doanh nghiệp tư nhân, hàng chục triệu lao động và đóng góp hơn 42% GDP, thì thập niên tới là thời khắc phải nâng tầm: từ những xưởng gia công nhỏ lẻ thành những mắt xích then chốt, từ làm thuê đơn thuần lên làm chủ các công đoạn có giá trị gia tăng cao.

Đây chính là bài kiểm tra năng lực của khối kinh tế tư nhân Việt Nam trong hành trình hội nhập sâu và cạnh tranh khốc liệt toàn cầu.

Kỳ 4: Sự bùng nổ của dòng vốn nội địa hậu tái cấu trúc thể chế

Những “mắt xích yếu” lộ rõ trong chuỗi giá trị

Một nghịch lý lớn đang hiện hữu: Việt Nam nằm trong top 3 xuất khẩu hàng dệt may, da giày, nông sản, thủy sản… của thế giới, nhưng chủ yếu vẫn chỉ tham gia ở khâu gia công, giá trị gia tăng thấp. Các ngành điện tử – mà Samsung, Intel, LG chiếm tỷ trọng áp đảo – càng bộc lộ rõ. Theo Bộ KH&ĐT, tỷ lệ giá trị gia tăng nội địa trong xuất khẩu của Việt Nam chỉ đạt ~27%, thấp hơn nhiều so với Thái Lan (36%) hay Trung Quốc (45%).

Trong khi đó, doanh nghiệp tư nhân Việt Nam, vốn chiếm gần 97% tổng số doanh nghiệp, phần lớn chỉ tham gia các công đoạn sản xuất sơ chế, lắp ráp. Các công đoạn then chốt như thiết kế sản phẩm, R&D, sở hữu thương hiệu, logistics toàn cầu… hầu hết do các tập đoàn nước ngoài nắm giữ. Chính vì vậy, Việt Nam được xem là điểm lắp ráp cuối cùng, dễ bị tổn thương khi chuỗi cung ứng toàn cầu dịch chuyển.

Năm 2023, khi Mỹ giảm nhập khẩu, ngành dệt may Việt Nam lập tức “lao dốc”, đơn hàng sụt 20-30%. Tương tự, giá điều thô thế giới hạ, hàng trăm doanh nghiệp điều nhỏ lẻ Việt Nam lỗ nặng. Những cú sốc ấy phơi bày điểm yếu: chúng ta chưa làm chủ được chuỗi giá trị để tự cân bằng và tạo ra lợi nhuận bền vững.

Vì sao tư nhân Việt vẫn loanh quanh gia công?

Thứ nhất, vốn mỏng và dễ tổn thương. Phần lớn doanh nghiệp tư nhân Việt Nam nhỏ và siêu nhỏ (trên 90%), thiếu tài sản đảm bảo, khó tiếp cận vốn trung dài hạn. Khi phải vay ngắn hạn với lãi suất cao (10 – 12%/năm), họ không đủ sức đầu tư công nghệ, thiết bị hiện đại, hay R&D để phát triển sản phẩm riêng.

Thứ hai, thiếu năng lực quản trị & nhân lực chất lượng cao. Số liệu từ VCCI cho thấy chỉ khoảng 6% doanh nghiệp có phòng R&D bài bản. Đa số vẫn dựa vào kinh nghiệm thủ công, ít ứng dụng tiêu chuẩn quốc tế như ISO, BRC, HACCP. Ngay cả khi đã xuất khẩu sang Mỹ, EU, không ít lô hàng vẫn bị trả về vì vi phạm quy chuẩn.

Thứ ba, liên kết chuỗi lỏng lẻo. Tinh thần “mạnh ai nấy làm” khiến nhiều ngành thất bại trong xây dựng hệ sinh thái nội địa. Ví dụ, dệt may phụ thuộc tới 85% nguyên phụ liệu nhập khẩu, cao su – da giày lệ thuộc vào nguyên da thuộc của Trung Quốc. Ngành nông nghiệp còn manh mún hơn, với hàng triệu hộ nhỏ lẻ, khó kiểm soát đồng nhất về chất lượng.

Những tín hiệu tích cực: Đang dần thay đổi?

Không thể phủ nhận, có một lớp doanh nghiệp tư nhân đang âm thầm tiến lên làm chủ các “mắt xích vàng”.

• Thủy sản: Minh Phú không còn chỉ xuất tôm thô mà làm tôm chế biến giá trị cao, đặt văn phòng phân phối ở Nhật, Mỹ. Vĩnh Hoàn thậm chí mua hãng thức ăn thủy sản để kiểm soát đầu vào, xây trung tâm collagen từ phụ phẩm cá tra để tối ưu giá trị.
• Gỗ: Scansia Pacific, AA Corporation, Hòa Phát Furniture… đầu tư thiết kế mẫu, lập show-room ở châu Âu để bán trực tiếp, bớt lệ thuộc nhà môi giới.
• Cà phê: Intimex chuyển từ xuất thô sang chế biến rang xay, xây thương hiệu tại Đức. Trung Nguyên xây dựng chuỗi quán toàn cầu. Đặc biệt, “Fine Robusta” đang tạo trào lưu toàn cầu, đưa robusta Việt Nam lên phân khúc cao cấp.
• Công nghệ: FPT Software hiện đã cung cấp dịch vụ AI, dữ liệu lớn, điện toán đám mây cho hơn 700 khách hàng toàn cầu, tự tin đặt mục tiêu doanh thu 2 tỷ USD vào 2025.

Những doanh nghiệp này minh chứng một điều: khi dám tái cấu trúc, tăng đầu tư cho sáng tạo, làm chủ thương hiệu – thì con đường thoát gia công là khả thi.

Đâu là chiếc chìa khóa để “leo cao hơn”?

1. Xây hệ sinh thái nội địa

Muốn giảm phụ thuộc nhập khẩu, cần chính sách kích thích sản xuất nguyên phụ liệu nội địa. Thay vì để từng doanh nghiệp tự lo, cần cụm công nghiệp hỗ trợ – ví dụ: cụm dệt nhuộm xanh tại Long An, cụm cơ khí chính xác cho điện tử tại Bắc Giang. Đây chính là “nền móng” để ngành chính (may mặc, điện tử) nâng tỷ lệ nội địa hóa.

2. Đầu tư R&D, thiết kế & thương hiệu

Không chỉ cần vốn ưu đãi, mà quan trọng hơn là tư duy dám đầu tư dài hạn. Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan đều có giai đoạn chấp nhận lỗ để tích lũy công nghệ, sau đó mới bước ra toàn cầu với thương hiệu mạnh. Nếu Việt Nam không khuyến khích các “tổ chức trung gian công lập – tư nhân” hỗ trợ đổi mới sáng tạo, các doanh nghiệp sẽ mãi làm gia công.

3. Nâng cấp quản trị & tiêu chuẩn

Để thâm nhập sâu chuỗi giá trị toàn cầu, bắt buộc phải áp dụng chuẩn quản trị, kiểm soát chất lượng, bảo mật dữ liệu (trong IT) hay chứng nhận bền vững (trong nông nghiệp). Nhiều nhà mua hàng lớn đang yêu cầu chuỗi cung ứng “net zero” hoặc “carbon footprint” minh bạch. Doanh nghiệp Việt phải nâng cấp hoặc sẽ bị loại.

Thập kỷ quyết định: Hoặc lên nấc thang cao hơn, hoặc tiếp tục làm thuê

Diễn đàn Kinh tế tư nhân Việt Nam 2025 đã nhấn mạnh: nếu không cải thiện, chúng ta sẽ vẫn “cày xới” đất nước để xuất khẩu nhưng phần lớn giá trị gia tăng rơi vào túi doanh nghiệp FDI. Thậm chí, một khi chi phí nhân công Việt Nam không còn rẻ so với Campuchia, Bangladesh, làn sóng dịch chuyển sẽ tìm đến nơi khác.

Do đó, 2025–2030 chính là “khoảng cửa hẹp” để tái định hình nền kinh tế tư nhân Việt:

• Thay vì gia công thô, hướng đến OEM (sản xuất thiết kế theo đặt hàng), tiến tới OBM (sở hữu thương hiệu).
• Từ sản xuất đơn lẻ, chuyển sang tham gia mạng lưới cung ứng toàn cầu.
• Từ dựa vào giá rẻ, chuyển sang dựa vào công nghệ, sáng tạo và tiêu chuẩn cao.

Con đường không dành cho số đông, nhưng là lựa chọn tất yếu

Không phải tất cả doanh nghiệp nhỏ đều có thể bước lên chuỗi giá trị cao hơn. Sẽ có sàng lọc khốc liệt. Nhưng đó là quy luật tất yếu. Và Việt Nam cần có những doanh nghiệp dẫn dắt, như những “cánh chim đầu đàn” để tạo lực kéo. Khi ấy, chúng ta không chỉ xuất khẩu tôm, cá, gỗ, quần áo… mà xuất khẩu giải pháp, thương hiệu, tri thức – thứ mà Hàn Quốc, Nhật Bản, Đức đã làm.