Thời khắc của tư nhân: Chìa khóa thể chế, cởi trói để doanh nghiệp Việt lớn lên (Kỳ 3)

Muốn khu vực tư nhân trở thành động lực chính của nền kinh tế, không thể chỉ hô khẩu hiệu. Thể chế phải là bệ đỡ, không phải là cánh cửa đóng kín. Và câu hỏi lớn đang đặt ra: chúng ta có thực sự cởi trói cho doanh nghiệp Việt hay chưa?

Kỳ 2: Những rào cản còn vướng

Trong nhiều năm qua, Chính phủ Việt Nam đã nhấn mạnh tư nhân là động lực quan trọng của tăng trưởng. Nhưng đến nay, theo báo cáo của Tổng cục Thống kê, khu vực doanh nghiệp tư nhân trong nước vẫn chỉ đóng góp hơn 8% GDP, thấp hơn cả khu vực FDI (20%) và Nhà nước (27%). Một phần lý do: thể chế chưa đủ “mở”.

Những nút thắt dai dẳng: Thể chế chưa đồng hành

TS. Nguyễn Đình Cung, nguyên Viện trưởng CIEM nhiều lần nhấn mạnh: “Muốn tư nhân mạnh, trước tiên Nhà nước phải bớt can thiệp. Nhưng hiện nay, luật pháp vẫn ràng buộc doanh nghiệp từ những chuyện nhỏ nhất.”

Tại Diễn đàn Kinh tế Tư nhân 2025, ông nhấn mạnh rằng nhiều doanh nghiệp muốn phát triển nhưng lại sợ rủi ro về pháp lý. Việc “luật chồng luật, nghị định phủ quyết nhau” tạo ra một môi trường bất định, khiến doanh nghiệp lưỡng lự trong các quyết định đầu tư lớn.

Doanh nghiệp logistics ở TP.HCM từng mở rộng sang Long An, nhưng bị đình lại vì thủ tục cấp phép chi nhánh không thống nhất giữa hai địa phương. Một nhà máy chế biến nông sản tại Bình Phước cũng mất 14 tháng để hoàn tất quy trình phòng cháy chữa cháy, dù tiêu chuẩn kỹ thuật hoàn toàn giống với một nhà máy khác ở Tây Ninh.

Phân quyền nhưng chưa đủ lực

Chủ trương phân cấp, phân quyền đã được nêu nhiều năm, nhưng trên thực tế, các địa phương vẫn gặp khó trong việc triển khai do không có quyền quyết định toàn diện.

TS. Trần Du Lịch nêu ý kiến thẳng thắn: “Nếu anh không giao quyền cho địa phương ‘chọn bỏ’ mà cứ bắt họ ‘xin phép’ từng việc, thì gọi gì là phân quyền?”

Mô hình kinh tế vùng Đông Nam Bộ, Đồng bằng Sông Cửu Long… nhiều lần được khuyến nghị xây dựng trên cơ sở phối hợp hạ tầng – nguồn lực – chính sách thu hút đầu tư. Nhưng chưa có hành lang pháp lý nào đủ rõ ràng để một địa phương chủ động hành động mà không sợ “làm sai thẩm quyền”.

Chính sách ‘một cỡ cho tất cả’: Vô tình bó tay doanh nghiệp nhỏ

Thể chế hiện tại thường áp dụng nguyên tắc bình quân, mà thiếu sự linh hoạt theo từng phân khúc doanh nghiệp.

Ông Nguyễn Ngọc Hòa (Chủ tịch HUBA) nói: “Không thể bắt một doanh nghiệp 5 nhân sự làm ISO như một tập đoàn có hàng ngàn người. Nhưng luật không phân biệt.”

Chính điều này làm tăng chi phí tuân thủ, khiến các doanh nghiệp nhỏ không muốn hoặc không thể gia nhập thị trường chính thức.

Bên cạnh đó, cơ chế ưu đãi thuế – tín dụng – mặt bằng sản xuất cho các doanh nghiệp “tiềm năng dẫn dắt” vẫn chưa được định danh rõ ràng. Việt Nam chưa có khung pháp lý để xác định “doanh nghiệp hạt giống”, cũng chưa có chiến lược quốc gia để nuôi dưỡng và bảo vệ họ.

Thể chế minh bạch và trách nhiệm thực thi

Tỷ lệ giải ngân đầu tư công năm 2024 chỉ đạt 79% kế hoạch, một con số cho thấy sự chậm trễ trong thực thi.

Theo đại diện ADB tại Việt Nam: “Chúng ta không nhất thiết cần thêm vốn đầu tư mà cần thể chế cho phép sử dụng hiệu quả nguồn lực sẵn có.”

Ở nhiều bộ ngành, việc soạn thảo và ban hành quy định hướng dẫn thi hành luật kéo dài tới 12 – 18 tháng. Trong khi đó, doanh nghiệp không thể chờ, họ phải đưa ra quyết định đầu tư, tuyển dụng, sản xuất ngay trong năm tài khóa.

Từ đề xuất đến thực thi: Vấn đề không chỉ là lời nói

Rất nhiều kiến nghị được nêu ra tại diễn đàn:

• Áp dụng sandbox thể chế cho doanh nghiệp sáng tạo, đổi mới mô hình.
• Cho phép thí điểm chính sách tại một số địa phương có năng lực thực thi tốt.
• Cải tổ bộ máy xử lý thủ tục theo hướng minh bạch trách nhiệm – công khai thời hạn.
• Thành lập trung tâm hỗ trợ pháp lý cấp vùng, giúp doanh nghiệp hiểu và thực hiện đúng quy định.

Một số đề xuất mạnh hơn còn nhấn mạnh việc bãi bỏ quy định lỗi thời, không cần thiết, thay vì chỉ sửa đổi nhỏ lẻ. Ví dụ: chuyển từ mô hình “xin – cho” sang “đăng ký – hậu kiểm”.

Cởi trói không phải là ban ơn, mà là nghĩa vụ

Trong cuộc chơi toàn cầu, nếu không tự do, doanh nghiệp Việt sẽ tụt lại. Cởi trói cho khu vực tư nhân không có nghĩa là bỏ kiểm soát, mà là tạo ra một khung pháp lý rõ ràng, minh bạch, có thể dự đoán được, và khuyến khích sáng tạo, dấn thân.

TS. Nguyễn Đình Cung nói một câu đắt giá: “Tư nhân không cần được nuông chiều. Họ chỉ cần một nhà nước biết ‘rút lui đúng lúc và đúng chỗ’.”

Đón đọc kỳ tiếp theo:

Kỳ 4 – “Doanh nghiệp hạt giống: Ai sẽ được chọn?”: Chúng ta cần những đầu tàu tư nhân để kéo đoàn tàu kinh tế. Nhưng ai xứng đáng nhận được sự ưu tiên chiến lược? Và điều gì cần làm để họ không bị bỏ rơi giữa chặng đường?