Sơn mài Bối Khê: Đánh thức di sản giữa lòng Hà Nội

Là cái nôi của sơn mài Việt Nam, làng nghề Bối Khê nổi bật nhờ khảm trai tinh xảo, hòa quyện truyền thống và hiện đại. Dẫu chịu thách thức thị trường, nơi đây vẫn bảo tồn kỹ thuật xưa, đồng thời mạnh mẽ vươn mình ra quốc tế.

Khi nhắc đến sơn mài Việt Nam, người ta thường nghĩ ngay tới các tên tuổi lừng danh như sơn mài Hạ Thái, Cát Đằng hay Tương Bình Hiệp. Nhưng ít ai biết, ngay trong lòng Hà Nội có một “viên ngọc quý” – sơn mài Bối Khê – cái nôi gắn liền với lịch sử phát triển của dòng tranh này từ những năm 1958.

Điều khiến Bối Khê trở nên đặc biệt nằm ở kỹ thuật khảm trai tinh xảo, kết hợp nét truyền thống lẫn hiện đại, cho ra đời những sản phẩm mang giá trị nghệ thuật rất cao.

Trải qua hơn sáu thập kỷ phát triển, Bối Khê chứng kiến sự thay đổi rõ nét trong cách thức làm nghề. Chia sẻ về điều này, ông Đinh Văn Năm, nguyên Chủ nhiệm hợp tác xã sơn mài Trường Sơn Bối Khê, cho biết:

“Chúng tôi bắt đầu từ làm hàng sơn son thếp vàng, phục vụ đình chùa miếu mạo. Tới những năm 1963-1964, các cụ từ Hà Nội về đây lập hợp tác xã, dần chuyển sang sơn mài vẽ, khảm trai xuất khẩu chủ yếu sang Liên Xô. Khi thị trường mở cửa, chúng tôi đưa nghề về từng gia đình, giúp sản xuất chủ động hơn, đáp ứng nhanh hơn nhu cầu quốc tế, đặc biệt là thị trường Mỹ hiện nay.”

Để minh chứng cho sự thích nghi nhanh chóng, Bối Khê hiện sở hữu nhiều doanh nghiệp tư nhân hoạt động hiệu quả, xuất khẩu trực tiếp sang các thị trường lớn. Những sản phẩm đa dạng, từ câu đối sơn son thếp vàng tỉ mỉ, bình hoa bóng kính độc đáo đến những bức tranh phong cảnh và chân dung truyền thần sống động, tất cả đều hướng đến thị hiếu của khách hàng hiện đại.

Từ Truyền Thống Đến Hiện Đại: Cuộc Đối Thoại Giữa Hai Thế Hệ Sơn Mài

Nghệ nhân Đinh Văn Tải, người nắm giữ kỹ thuật sơn mài cổ của làng nghề, tâm sự đầy trăn trở: “Sơn mài truyền thống rất khó làm, bởi toàn bộ quy trình đều thủ công 100%, từ khâu làm vóc đến chín, mười nước sơn phủ. Một bức tranh lễ hội chùa Thầy chẳng hạn, tôi phải làm suốt 20 ngày. Kỹ thuật này phụ thuộc nhiều vào thời tiết, đòi hỏi nhiệt độ ổn định ở mức khoảng 30 độ C. Sơn mài cổ thực sự là nghệ thuật, mỗi tác phẩm là duy nhất.”

Trái ngược với sự kỳ công ấy, các sản phẩm sơn mài hiện đại ngày nay đơn giản hơn rất nhiều. Anh Đinh Ngọc Tuấn, chủ một cơ sở sản xuất sơn mài hiện đại, chia sẻ quy trình sản xuất: “Chúng tôi giờ làm các sản phẩm như bình hoa hay chao đèn bằng cốt nan tre, giấy MDF, gắn con bóng kính nhập khẩu. Công đoạn như dán bóng kính, trà nhẵn, phun sơn đều hỗ trợ bởi máy móc, chỉ khoảng một tháng là có thể xuất khẩu ra thị trường.”

Giá trị kinh tế của sơn mài truyền thống Bối Khê vẫn giữ ở mức cao, mỗi sản phẩm có giá dao động từ vài triệu đến hàng trăm triệu đồng. Trong khi đó, sơn mài hiện đại tiếp cận dễ dàng hơn với người tiêu dùng, có giá chỉ từ vài trăm nghìn đồng trở lên.

Sự khác biệt về giá cả phản ánh đúng giá trị công sức, thời gian và kỹ thuật thực hiện. Nghệ nhân Đinh Văn Tải nhận xét sâu sắc:

“Sơn mài truyền thống có ba cái khó: Khó làm, khó xem và khó mua. Nhưng chính điều đó lại tạo nên giá trị vô giá cho những tác phẩm nghệ thuật của chúng tôi.”

Bảo Tồn Và Phát Triển Bền Vững

Bối Khê hiện là một trong số ít những làng nghề còn giữ được nét truyền thống, đồng thời đáp ứng nhu cầu thị trường hiện đại. Điều này có được nhờ sự chủ động chuyển đổi và thích nghi, tạo ra bước đột phá mới cho làng nghề.

Như ông Đinh Văn Năm tự tin khẳng định: “Chúng tôi nghĩ, chỉ cần nhà nước tiếp tục mở cửa thị trường, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp, thì nghề sơn mài Bối Khê sẽ còn phát triển mạnh hơn nữa.”

Không chỉ là sản phẩm thủ công, sơn mài Bối Khê là câu chuyện văn hóa được kể bằng những lớp sơn bóng mịn, đường nét tinh xảo, tô điểm thêm cho bức tranh văn hóa Việt Nam rực rỡ và sống động hơn bao giờ hết.