Nông nghiệp tự nhiên theo bước chân Masanobu Fukuoka: Giải pháp cho hành tinh tương lai

Bằng phương pháp “không làm gì” và những “viên đất sét” thần kỳ, triết lý nông nghiệp tự nhiên của Masanobu Fukuoka đã chứng minh khả năng phục hồi hệ sinh thái, cân bằng môi trường và đem lại nguồn lương thực bền vững cho con người khắp thế giới.

Khởi Nguyên Triết Lý “Không Làm Gì”

Triết lý nông nghiệp tự nhiên của Masanobu Fukuoka nổi tiếng với câu khẩu hiệu “không cày bừa, không phân bón, không thuốc trừ sâu, không tưới tiêu, không diệt cỏ dại”. Thoạt nghe, người ta dễ lầm tưởng đây là phương pháp “tự để mặc” đất đai và cây trồng. Tuy nhiên, tinh thần cốt lõi đằng sau đó là tôn trọng và phục hồi hệ sinh thái, để thiên nhiên được tự do cân bằng.

Theo Masanobu Fukuoka, con người nhiều khi can thiệp quá mức vào môi trường, phá hủy quan hệ cộng sinh giữa cây trồng, côn trùng, vi sinh vật và các loài động vật. Triết lý này không phải sự lười biếng, mà là cách tối ưu để hệ sinh thái tự điều chỉnh. Ông chỉ ra rằng từ hàng triệu năm trước, Trái Đất đã là một “hành tinh sống” với vòng tuần hoàn nước, khí, đất và sinh vật hoàn thiện, trước khi con người xuất hiện và bắt đầu can thiệp mạnh mẽ.

Trong quan điểm của ông, những nền văn minh lớn như Lưỡng Hà, Ai Cập, Ấn Độ, Trung Hoa cũng từng đứng trước bài toán khai thác tài nguyên thiên nhiên quá mức. Nhiều nơi từng có rừng cây xanh tốt, nay đã trở thành hoang mạc vì sự thiếu bền vững trong canh tác, săn bắn và định cư. Điều đó đặt ra lời cảnh báo nghiêm túc với thế hệ hôm nay.

Vì Sao Nông Nghiệp Hiện Đại Bị Phê Phán?

Fukuoka đặc biệt chỉ trích cách làm nông dựa vào máy móc, hóa chất và các thủ thuật can thiệp sâu vào đất. Ông cho rằng:

“Tất cả các phương pháp nông nghiệp hiện đại hủy hoại hệ sinh thái Trái Đất, phá vỡ mối liên kết cộng sinh tự nhiên. Dù tăng sản lượng, chúng ta phải trả giá bằng sự mất cân bằng môi trường và cạn kiệt tài nguyên.”

Ví dụ, việc tưới tiêu ồ ạt làm cạn nước ngầm, cày bừa sâu khiến tầng đất bị xới tung, đẩy nhanh tốc độ xói mòn. Phân bón hóa học và thuốc trừ sâu diệt côn trùng có lợi, làm môi trường sống của nhiều loài suy giảm nghiêm trọng. Sản lượng nông nghiệp có thể ban đầu tăng cao, nhưng sớm muộn cũng kiệt quệ vì đất “chết” dần, mất đi độ phì nhiêu tự nhiên.

Ông còn nêu ra hậu quả của quá trình “hiện đại hóa” nông nghiệp khi dân số thế giới tăng nhanh và nhu cầu lương thực khổng lồ. Con người vì muốn nâng cao năng suất ngay tức thì nên dùng hàng loạt chất hóa học, làm phá vỡ vòng tuần hoàn sống của côn trùng và vi sinh vật quan trọng. Việc săn tìm “cách trồng trọt tốt hơn” bằng khoa học – theo lời ông – lại thành “con dao hai lưỡi” giết chết thiên nhiên.

Những “Viên Đất Sét” Kỳ Diệu

Một trong những đóng góp quan trọng của Fukuoka cho nông nghiệp tự nhiên chính là “viên đất sét” (Clay balls). Đây là kỹ thuật gói hạt giống bên trong đất sét dẻo, giúp ngăn cản chim, côn trùng và các loài gặm nhấm ăn mất hạt. Nhờ đó, việc gieo trồng không còn cần cày xới hay chuẩn bị mặt bằng đất phức tạp.

Quá trình làm “viên đất sét” gồm:

• Thu thập và phơi khô đất sét mịn, loại bỏ tạp chất.
• Trộn bột đất sét với hạt giống theo tỷ lệ (cứ một phần hạt tương ứng với khoảng bảy phần đất sét).
• Thêm lượng nước vừa đủ, nhồi kỹ đến khi hỗn hợp đạt độ dẻo mịn.
• Vo thành từng viên nhỏ từ 1–1,5 cm, đảm bảo không hở hạt.
• Làm khô tự nhiên trong bóng râm, thoáng gió trước khi đem gieo.

Hạt giống khi được bọc đất sét sẽ chờ thời điểm thích hợp (mưa, độ ẩm đủ) để nảy mầm. Phương pháp này tiết kiệm đáng kể nhân lực, chi phí và thời gian so với cách canh tác truyền thống.

Chứng Nhân Toàn Cầu Và Triết Lý Sống

Sau khi cuốn “One-Straw Revolution” (tựa Việt: “Cuộc Cách Mạng Một Cọng Rơm”) xuất bản năm 1975, tư tưởng “không làm gì” của Fukuoka lan rộng khắp năm châu, được dịch ra ít nhất 15 ngôn ngữ. Ông nhận nhiều giải thưởng quốc tế, từ Giải Desama (1988), Giải Lương thực Quốc tế (1988) đến Giải Earth Council (1997).

Chính Liên Hợp Quốc cũng mời ông tham dự các hội thảo về chống sa mạc hóa, bảo vệ môi trường. Về sau, Fukuoka đã thực hiện nhiều chuyến đi tới châu Âu, châu Phi, Ấn Độ và cả các quốc gia Đông Nam Á như Thái Lan, Việt Nam để quảng bá “nông nghiệp tự nhiên”.

Không chỉ là một “nông dân triết gia”, Fukuoka còn lên tiếng phê phán văn minh hiện đại. Ông cho rằng:

“Mọi tri thức con người tích lũy suốt hàng nghìn năm đang quay lại hủy hoại thiên nhiên. Nếu không quay về lối sống thuận tự nhiên, nhân loại sẽ đánh mất chính mình.”

Thông điệp này hiện hữu khi chúng ta thấy hiện tượng ấm lên toàn cầu, biến đổi khí hậu, cạn kiệt tài nguyên nước và đất. Fukuoka không cực đoan phủ nhận toàn bộ khoa học; thay vào đó, ông kêu gọi sử dụng khoa học đúng cách, đặt trọng tâm bảo vệ hệ sinh thái lên hàng đầu.

Cảnh Báo Và Giải Pháp Cho Tương Lai

Fukuoka dự báo với tốc độ tăng dân số và tiêu thụ tài nguyên như hiện nay, chúng ta có thể đối mặt với khủng hoảng toàn cầu về lương thực, nước sạch và năng lượng. Ông đặt câu hỏi liệu nhân loại có thể sống “hòa bình, thịnh vượng” trong thế kỷ 21, hay sẽ phải chứng kiến các cuộc khủng hoảng môi trường liên tiếp.

Khi các nhà báo hỏi về lối sống “thay đổi để cứu hành tinh”, Fukuoka thường trả lời:

“Tôi từ lâu đã ngừng kỳ vọng vào loài người. Nếu không tỉnh thức, Trái Đất sẽ suy tàn, và chúng ta cũng sẽ biến mất cùng nó.”

Dù lời lẽ có phần tiêu cực, ông vẫn nỗ lực gieo “hạt giống hy vọng” cho tương lai. Nông nghiệp tự nhiên chính là khởi đầu để con người học cách “làm ít đi, quan sát nhiều hơn”. Từ đó, chúng ta có thể dần chuyển sang lối sống tối giản, giảm bớt tiêu thụ tài nguyên vô tội vạ.

Bài Học Từ Ấn Độ: Vùng Đất Của Gandhi

Năm 1997, Fukuoka đến Ấn Độ để dự hội thảo quốc tế kỷ niệm Mahatma Gandhi, nhân dịp 50 năm ngày nước này giành độc lập. Các nhà nông học và người làm nông tại Ấn Độ đã quan tâm đến cuốn “One-Straw Revolution” từ thập niên 1980, bắt đầu thử nghiệm các mô hình nông nghiệp tự nhiên trên quy mô nhỏ.

Ông đi thăm nhiều nông trại không cày bừa, không phân bón, không tưới tiêu và không diệt cỏ dại. Tại một hội nghị ở Mumbai, Fukuoka nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phục hồi rừng:

“Muốn mưa trở lại, hãy trồng cây. Con người lầm tưởng rằng mưa ‘rơi từ trên trời’. Thực tế, thảm thực vật mới là yếu tố tạo ra độ ẩm và thúc đẩy tuần hoàn nước.”

Các trang trại ở Ấn Độ thực nghiệm nông nghiệp tự nhiên cho ra năng suất tuy thấp hơn ban đầu, nhưng bền vững lâu dài. Cây trồng tự hình thành rễ sâu, giảm thiểu nhu cầu tưới nước. Một số người hoài nghi, song hầu hết nhận thấy lợi ích đáng kể về môi trường: đất đai tơi xốp, ít cỏ dại độc hại, sâu bệnh giảm nhờ cân bằng hệ sinh thái côn trùng.

Những Trăn Trở Về Tài Nguyên Và Virus

Không dừng ở việc bảo vệ thảm thực vật, Fukuoka còn lo ngại về dịch hại và virus trên cây trồng. Trong bài thuyết giảng, ông cho rằng tình trạng virus bùng phát ở nhiều quốc gia một phần do con người tạo ra môi trường thuận lợi cho mầm bệnh: cây trồng yếu ớt, đất thiếu dinh dưỡng, sử dụng phân bón và thuốc trừ sâu mất cân đối.

Việc làm đất quá kỹ hay tưới nước sai quy trình khiến rễ cây nông, dễ chịu tác động của nấm mốc, virus xâm nhập. Để diệt nấm, vi khuẩn, người ta lại lạm dụng hóa chất diệt trừ, gián tiếp diệt luôn các vi sinh vật có lợi. Đây là vòng luẩn quẩn khó dứt.

“Loài người ngày càng dễ tổn thương. Chúng ta cứ mong ‘một liều thuốc’ giải quyết được mọi mầm bệnh, nhưng thực ra, liều thuốc thật sự chính là phục hồi thế cân bằng tự nhiên.” (Phát biểu của Fukuoka trước nhóm nông dân Ấn Độ)

Theo ông, nếu hệ sinh thái khỏe mạnh, cây trồng được bảo vệ tự nhiên khỏi phần lớn virus, sâu bệnh. Nấm hay vi khuẩn cũng tồn tại ở mức nhất định để cân bằng, chứ không “bùng nổ” gây thiệt hại lớn.

Thiên Nhiên: Phương Thuốc Duy Nhất

Đối với Fukuoka, “không làm gì” không có nghĩa là bỏ bê, mà là can thiệp tối thiểu vào tự nhiên. Việc “trợ giúp đúng lúc” (như rải hạt, cắt cỏ khi cần) sẽ giúp cây trồng hoàn toàn đủ điều kiện sống. Ông từng đưa ra lời khuyên về kỹ thuật gieo lúa và lúa mạch xen canh:

1. Xen canh lúa – lúa mạch: Khi lúa mạch bắt đầu ngả vàng, rải các “viên đất sét” chứa hạt lúa. Sau khi thu hoạch lúa mạch, lớp rơm rạ trải đều sẽ giữ ẩm và che phủ cho hạt lúa mới nảy mầm.
2. Không ngập úng: Nhiều nông dân thích cho ruộng lúa “ngập nước” suốt mùa, nhưng Fukuoka khẳng định: giữ ruộng ẩm vừa phải sẽ giúp rễ lúa khỏe, bám sâu, ít sâu bệnh hơn.
3. Không dùng phân hóa học hay thuốc trừ sâu: Tất cả nguồn dinh dưỡng sẽ do sự phân hủy hữu cơ tự nhiên (rơm, lá cây, cỏ dại) cộng với hoạt động của vi sinh vật.

Qua hàng chục năm thực hành, ông khẳng định năng suất có thể đạt 5 – 6 tấn thóc/ha. Thậm chí, với điều kiện lý tưởng và hệ sinh thái ổn định, có nơi lên tới 10 tấn thóc/ha, con số đáng kinh ngạc so với “nông nghiệp hiện đại” ở nhiều nước đang phát triển.

Đáng chú ý, Fukuoka không chỉ gieo lúa hay lúa mạch. Ông thường rải hạt của nhiều loại cây ăn quả, rau củ, cây rừng khác nhau, tạo ra một môi trường đa dạng sinh học. Sâu bệnh hại sẽ khó bùng phát nếu không có độc canh. Đồng thời, cỏ dại sẽ bị những cây cố định đạm (như cỏ ba lá) khống chế tự nhiên.

“Cứ để thiên nhiên quản lý. Loài giun, dế, côn trùng và cả cỏ dại đều làm việc không ngừng. Chúng plowing (xới đất), cân bằng độ ẩm và giải phóng dưỡng chất cho đất.” (Trích lời Fukuoka tại một hội thảo)

Một Tương Lai Cho Tất Cả

Nghe qua, có thể nhiều người cho rằng nông nghiệp “không làm gì” là bất khả thi trong thời buổi dân số bùng nổ, nhu cầu thực phẩm lớn. Thế nhưng, chính Fukuoka đưa ra nhiều minh chứng điển hình từ Nhật Bản, Ấn Độ, châu Phi, châu Âu, nơi nông dân sẵn sàng thử nghiệm phương pháp “không cày bừa, không phân bón hóa học, không thuốc trừ sâu.”

Kết quả cho thấy dù năng suất ban đầu có thể thấp, nhưng về lâu dài, đất đai được phục hồi, hoạt động sinh học phong phú hơn. Lợi ích môi trường và chất lượng nông sản cao đã khiến nhiều trang trại trên khắp thế giới bắt đầu quan tâm đến triết lý “không làm gì” này.

Tất nhiên, để phổ biến rộng rãi, con người phải thay đổi tư duy canh tác lẫn lối sống. Việc “gieo hạt” với “viên đất sét” chỉ là bước đầu. Quan trọng hơn cả là nhận thức về mối quan hệ mật thiết giữa thiên nhiên và sự tồn tại của nhân loại. Giống như Gandhi từng nói, muốn giải phóng dân tộc phải thay đổi tư duy; muốn giải phóng thiên nhiên, cũng cần tư duy khác đi.

“Nếu con người tiếp tục khai thác vô độ, Trái Đất sẽ trở nên cằn cỗi. Hãy trao cơ hội để thiên nhiên phục hồi, rồi thiên nhiên sẽ trao lại ta tất cả.” (Fukuoka phát biểu, Ấn Độ, 1997)

Nhìn về tương lai, nông nghiệp tự nhiên của Masanobu Fukuoka không chỉ là một phương pháp canh tác, mà còn là lời kêu gọi sống đơn giản, hòa hợp. Đây có thể là con đường duy nhất để chúng ta duy trì hành tinh xanh – nơi mà mỗi cọng cỏ, mỗi sinh vật đều có vai trò riêng, và con người là một mắt xích khiêm nhường trong vòng tuần hoàn vĩ đại ấy.