editor 4 tháng trước

Lúa Việt trên đất Cuba: Hạt giống tri thức, mô hình hợp tác kiểu mới

Việt Nam đang giúp Cuba chuyển mình từ nền nông nghiệp lúa nước năng suất thấp (1,6 – 2,5 tấn/ha) lên 5 – 11 tấn/ha, thông qua dự án thuê đất, chuyển giao giống, kỹ thuật, máy móc và huấn luyện nông dân.

Đây không chỉ là chuyện sản xuất gạo, mà là minh chứng cho cách một quốc gia từng nhận viện trợ đã lớn mạnh, để quay lại chia sẻ tri thức, công nghệ và tiếp tục duy trì một tình bạn hiếm có hơn nửa thế kỷ qua.

Từ những cánh đồng Việt tới đồng bằng Pinar del Río

Giữa những ngày nắng gay gắt của vùng Pinar del Río, nơi vốn chỉ quen với ruộng mía và đồng thuốc lá, những thửa lúa xanh mướt đang vươn cao. Đó không phải lúa của Cuba, mà chính là lúa Việt Nam – mang theo giống cao sản, máy móc san phẳng ruộng, kỹ thuật quản lý nước và phân bón mà Việt Nam đã đúc kết qua hàng thế hệ.

Không nhiều người biết rằng, đó không chỉ là một hợp đồng đầu tư thương mại đơn thuần. Đằng sau nó là câu chuyện gần nửa thế kỷ gắn bó, nơi Cuba từng không quản xa xôi gửi bác sĩ, kỹ sư sang Việt Nam thời chiến, dựng bệnh viện Đồng Hới, khách sạn Thắng Lợi, mở xí nghiệp Hoàng Long giữa bom đạn. Và nay, Việt Nam mang hạt giống lúa, máy móc, kỹ sư sang lại đất Cuba, khép một vòng nghĩa tình ít quốc gia nào có được.

Vì sao Cuba cần Việt Nam?

Cuba không xa lạ với cây lúa. Từ thế kỷ XIX, Cuba đã canh tác lúa nước, nhưng năng suất luôn bấp bênh. Những năm gần đây, tình hình càng nghiêm trọng hơn. Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp Cuba (MINAG) và Tổng cục Thống kê Cuba (ONEI):

Cuba hiện canh tác khoảng 150.000 ha lúa, nhưng năng suất trung bình chỉ 1,6 – 2,5 tấn/ha, thấp xa so với chuẩn Việt Nam (trung bình >5,8 tấn/ha, nhiều nơi trên 6,5 tấn/ha).
Mỗi năm, Cuba phải nhập khẩu 700.000 – 800.000 tấn gạo, chiếm hơn 70 – 80% nhu cầu nội địa, khiến ngân sách nhập khẩu lương thực chịu áp lực nặng nề.
Lệnh cấm vận Mỹ kéo dài từ 1962 đến nay đã bóp nghẹt nguồn tín dụng quốc tế, khiến Cuba không dễ tiếp cận phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, máy móc hiện đại. Sau đại dịch COVID-19 và cuộc khủng hoảng năng lượng 2022, tình hình càng trầm trọng khi điện để bơm tưới, dầu diesel cho máy móc đều thiếu.

Đây chính là lý do Cuba cần một mô hình mới: không chỉ nhận gạo viện trợ, mà học cách tự sản xuất ra lúa gạo với năng suất cao, giảm nhập khẩu, tiến tới tự chủ an ninh lương thực.

Hành trình Việt Nam đưa lúa sang Cuba

1. Từ viện trợ kỹ thuật tới mô hình FDI

Từ 2003, Việt Nam đã bắt đầu gửi đoàn chuyên gia nông nghiệp sang Cuba để hỗ trợ kỹ thuật, chọn giống, cải tạo đất. Nhưng năng lực nội tại của Cuba chưa đủ để nhân rộng mô hình.
Đến năm 2018, Việt Nam và Cuba ký Bản ghi nhớ hợp tác lúa gạo, đặt mục tiêu chuyển từ viện trợ sang hợp tác thương mại – chuyển giao công nghệ – tự chủ sản xuất.
Tháng 2/2023, công ty Agri VMA (Việt Nam) ký hợp đồng thuê 1.000 ha đất tại Los Palacios (Pinar del Río), với kế hoạch mở rộng lên 5.000 ha trong các năm tới, thực hiện dự án canh tác lúa khép kín.

Đây được xem là dự án PPP (Public Private Partnership) nông nghiệp tiêu biểu giữa hai nước, đi tiên phong trong việc kết hợp công nghệ – vốn – quản trị của Việt Nam với đất đai, lao động và chính sách ưu đãi của Cuba.

2. Mang cả chuỗi giá trị sang Cuba

Không chỉ thuê đất, Agri VMA còn xây dựng toàn bộ hệ thống hạ tầng:

San phẳng hơn 4.700 ha ruộng bằng công nghệ laser.
Đào mới 2.757 km đường nội đồng, xây 5.942 km mương dẫn nước, giúp Cuba lần đầu có cánh đồng lúa quy mô lớn được tưới tiêu bài bản.
Đầu tư máy gặt đập liên hợp, máy gieo sạ chính xác, thiết bị cơ giới trị giá hơn 17 triệu USD, nâng năng suất lao động lên 40 – 50%, giảm thất thoát sau thu hoạch.

Việt Nam còn khôi phục hoạt động của nhà máy sấy xay Camilo Cienfuegos, vốn hư hại sau bão Ian năm 2022, để lúa không bị tồn đọng hoặc hỏng sau thu hoạch.

Giống, kỹ thuật và tri thức Việt Nam trên đồng ruộng Cuba

Giống lúa cao sản Việt Nam

Đã thử nghiệm 25 giống, nổi bật là CT16, OM18, OM5451, đạt năng suất 7,2 – 10 tấn/ha, gấp 3 – 4 lần bình quân Cuba.
Hiện Cuba đang hoàn thiện thủ tục đăng ký 4 giống Việt Nam làm giống quốc gia, để nhân rộng khắp các tỉnh khác.

Kỹ thuật canh tác & quản lý đồng ruộng

Áp dụng quy trình quản lý nước theo giai đoạn sinh trưởng, sạ hàng, bón phân cân đối và quản lý dịch hại bằng dự báo sâu bệnh.
Đưa kỹ thuật san phẳng mặt ruộng bằng laser lần đầu có mặt tại Cuba, giúp cây lúa trổ đều, chín đồng loạt, giảm hao hụt.

Đào tạo nhân lực bản địa

Đã tổ chức 3.398 buổi huấn luyện, đào tạo 29.207 lượt nông dân, kỹ thuật viên và quản lý Cuba.
Hơn 99 chuyên gia, kỹ sư Việt Nam sang Cuba làm việc trực tiếp, vận hành mô hình, truyền nghề cho nông dân Cuba ngay tại đồng ruộng.

Kết quả bước đầu: Cao gấp nhiều lần năng suất Cuba

Năng suất & sản lượng

Vụ đông xuân 2024 – 2025 đạt: 11,16 tấn/ha tại mô hình thí điểm (Model 4) ở Matanzas. 5,31 tấn/ha tại mô hình đại trà (Model 5) trên gần 2.000 ha ở Los Palacios.
Tổng sản lượng đạt 13.005 tấn lúa, riêng Model 5 đóng góp 10.368 tấn.

So với mức trung bình 1,6 – 2,5 tấn/ha của Cuba, đây là bước nhảy vọt, mở ra khả năng giảm nhập khẩu gạo, từng bước tự cân đối lương thực.

Ý nghĩa vượt ngoài con số hạt thóc

Cho Cuba

Tăng năng suất, giảm nhập khẩu, tiết kiệm ngoại tệ quý giá để đầu tư y tế, giáo dục.
Tạo hàng trăm việc làm ổn định tại vùng nông thôn, khôi phục niềm tin vào sản xuất nông nghiệp.
Học được mô hình “liên doanh – thuê đất – chia lợi nhuận 50/50 – tự chủ giống và kỹ thuật”, thay cho cách làm thuần nông trường quốc doanh trước đây.

Cho Việt Nam

Đánh dấu bước chuyển từ “quốc gia nhận viện trợ” sang “nhà cung cấp công nghệ nông nghiệp”, xuất khẩu không chỉ gạo mà cả giải pháp trồng lúa nước.
Mở ra mô hình có thể nhân rộng sang các nước đang phát triển ở Caribe, châu Phi, Nam Á… nơi Việt Nam có lợi thế về kỹ thuật lúa nước.
Củng cố vị thế ngoại giao nông nghiệp, thể hiện trách nhiệm quốc tế, đúng tinh thần “hợp tác Nam – Nam” mà Liên Hợp Quốc luôn khuyến khích.

Khép lại một vòng nghĩa tình

Ngày trước, khi Việt Nam còn phải dựng hầm trú bom, Cuba đã gửi bác sĩ, kỹ sư sang xây bệnh viện Đồng Hới, khách sạn Thắng Lợi, lập xí nghiệp cơ khí Hoàng Long bằng chính ngân sách và nhân lực của họ.
Hơn nửa thế kỷ sau, Việt Nam lại đưa giống lúa, máy móc, kỹ sư sang Cuba, cùng bạn khôi phục an ninh lương thực.

Đó là một vòng quay hiếm có trong quan hệ quốc tế, không chỉ dựa trên lợi ích thương mại thuần túy, mà được duy trì bởi ký ức và tình nghĩa, điều mà không phải mối bang giao nào cũng có được.