Long Khánh A – Câu chuyện hồi sinh của chiếc khăn rằn Nam Bộ

Trên cù lao nhỏ giữa sông Tiền, nơi những con rạch len lỏi giữa ruộng sen và vườn xoài, tiếng khung dệt lách cách vẫn vang lên đều đặn như nhịp tim của một làng nghề trăm tuổi. Ở xã Long Khánh A (Hồng Ngự, Đồng Tháp), những người phụ nữ vẫn ngồi bên khung gỗ, đưa tay xe chỉ, dệt nên những chiếc khăn rằn – biểu tượng văn hóa của miền Tây Nam Bộ.

Với hơn 100 năm tuổi đời, nghề dệt choàng Long Khánh A không chỉ là một di sản sống, mà còn là ví dụ điển hình cho cách một cộng đồng địa phương có thể chuyển mình từ truyền thống sang kinh tế sáng tạo, hòa vào làn sóng phát triển bền vững mà Việt Nam đang theo đuổi qua chương trình OCOP (One Commune One Product).

Từ chiếc “krama” Khmer đến biểu tượng Nam Bộ

Nguồn gốc của khăn rằn bắt đầu từ chiếc krama – khăn truyền thống của người Khmer, được sử dụng rộng rãi trong lao động và đời sống. Khi văn hóa Khmer lan tỏa khắp đồng bằng sông Cửu Long vào đầu thế kỷ XX, người dân Long Khánh học nghề dệt lụa từ vùng Tân Châu (An Giang), rồi cải biến thành chiếc khăn riêng của họ – nhẹ, thoáng, phù hợp khí hậu miền sông nước.

Từ đó, khăn rằn trở thành hình ảnh quen thuộc trong đời sống nông dân Nam Bộ: là tấm che nắng, lau mồ hôi, là dấu hiệu nhận diện của người lao động chân chất. Trong chiến tranh, nó từng gắn với hình ảnh người chiến sĩ giải phóng miền Nam, được xem như biểu tượng của tinh thần đoàn kết, bền bỉ và yêu nước.

Sau 1975, cùng với nhịp sống hiện đại, nhiều làng nghề dệt truyền thống mai một. Nhưng Long Khánh A vẫn giữ nghề, dù có lúc hàng hóa ế ẩm, vải dồn đầy nhà. Chính lòng kiên định và niềm tự hào đã giữ cho khung dệt không tắt tiếng suốt nhiều thập kỷ.

Một làng nghề sống bằng đam mê và đổi mới

Hiện nay, làng dệt Long Khánh A có khoảng 60 hộ làm nghề, vận hành hơn 150 khung dệt, tạo việc làm cho trên 300 lao động địa phương. Mỗi năm, sản lượng đạt từ 2 – 5 triệu chiếc khăn, con số ấn tượng đối với một nghề thủ công truyền thống.

Người thợ ngày nay không chỉ dệt khăn đen trắng truyền thống, mà còn sáng tạo thêm hàng chục mẫu mới với họa tiết hoa sen, chim sếu, hoặc logo doanh nghiệp, ngân hàng, trường học… Khăn rằn đã vượt khỏi công năng sử dụng thông thường để trở thành phụ kiện thời trang, sản phẩm quà tặng, thậm chí là vật phẩm du lịch.

Tại cơ sở Thúy Hằng – một trong những hộ tiêu biểu, người thợ vừa giữ công đoạn dệt truyền thống, vừa kết hợp công nghệ thêu, nhuộm tự nhiên và thiết kế sáng tạo để đa dạng hóa sản phẩm: từ khăn, áo dài, áo bà ba, đến túi xách, nón và phụ kiện.

“Có lúc khăn ế đầy nhà, nhưng mình vẫn dệt, vì đó là nghề của ông bà. Giữ nghề không chỉ để sống, mà để nhớ mình là ai,” chị Ngô Thị Thúy Hằng chia sẻ trong chương trình Trải nghiệm sản phẩm OCOP của Đài THĐT.

Từ khung dệt tới du lịch trải nghiệm

Trong vài năm gần đây, Đồng Tháp định hướng phát triển du lịch cộng đồng gắn với làng nghề. Du khách đến Long Khánh A có thể tự tay dệt khăn, nghe kể chuyện nghề, hoặc mua sản phẩm mang về làm quà.
Các tour “Một ngày làm thợ dệt” đã được tổ chức thử nghiệm, thu hút đông đảo học sinh, du khách trong và ngoài nước.

Đây chính là hướng đi mới giúp nghề dệt choàng không chỉ sống nhờ sản xuất, mà còn sống nhờ trải nghiệm văn hóa – mô hình mà các nhà hoạch định chính sách gọi là “công nghiệp văn hóa gắn bản địa”.

Ngày 8/5/2023, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Việt Nam đã ra Quyết định số 1179/QĐ-BVHTTDL công nhận “Nghề dệt choàng Long Khánh A” là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia – ghi nhận chính thức vai trò của nghề trong bản đồ di sản Việt Nam. Đây cũng là một trong số ít làng nghề truyền thống ở miền Tây đạt cùng lúc hai danh hiệu: OCOP cấp tỉnh và Di sản phi vật thể cấp quốc gia.

OCOP – Cánh cửa ra thị trường toàn cầu

Chương trình OCOP (Mỗi xã một sản phẩm) của Việt Nam khởi động từ năm 2018, nhằm nâng cấp chuỗi giá trị địa phương, đưa sản phẩm đặc trưng của mỗi vùng lên sàn thương mại trong nước và quốc tế.

Khăn rằn Long Khánh được xếp hạng OCOP 3 sao của Đồng Tháp, qua quy trình kiểm định chất lượng, nguồn gốc và thương hiệu. Nhờ đó, sản phẩm có thể được phân phối tại các hệ thống siêu thị, hội chợ quốc tế và kênh xuất khẩu thử nghiệm.

Các cơ sở sản xuất tại đây cũng bắt đầu bán hàng qua mạng xã hội, giới thiệu sản phẩm trên nền tảng thương mại điện tử nội địa. “Trước đây chỉ nhận đơn qua điện thoại, giờ chúng tôi đăng hình, gửi mẫu online, khách hàng có thể chọn màu, đặt thêu logo, giao hàng tận nơi,” – đại diện HTX Dệt choàng Long Khánh chia sẻ.

OCOP không chỉ giúp mở thị trường mà còn thay đổi tư duy sản xuất: từ làm nghề vì truyền thống sang làm nghề vì giá trị thương hiệu.

Nghề truyền thống trong thời đại mới

Thách thức lớn nhất với làng nghề hiện nay không phải kỹ thuật, mà là chuyển giao thế hệ. Lớp trẻ ít người mặn mà với khung dệt, trong khi nhu cầu nhân lực có tay nghề ngày càng cao. Tỉnh Đồng Tháp đang thử nghiệm mô hình “lớp nghề trẻ tại chỗ” cho học sinh trung học trải nghiệm dệt khăn, giúp các em hiểu và trân trọng nghề của quê hương.

Song song, địa phương cũng khuyến khích các hộ tham gia chuỗi du lịch cộng đồng và xây dựng thương hiệu tập thể, nhằm tránh tình trạng sản phẩm phân tán, thiếu nhận diện.

Theo các chuyên gia phát triển vùng, Long Khánh A là ví dụ hiếm hoi về sự cân bằng giữa bảo tồn và sáng tạo: vừa giữ khung dệt cổ truyền, vừa chấp nhận cơ giới hóa một phần để tăng năng suất. Khoảng 80% công đoạn nay đã được hỗ trợ bằng máy, nhưng vẫn duy trì khâu hoàn thiện thủ công để giữ chất “hồn” của sản phẩm.

Từ chiếc khăn rằn đến chiến lược phát triển bền vững

Câu chuyện của Long Khánh A không chỉ là hồi sinh một nghề, mà còn là minh chứng cho năng lực tự tổ chức của nông thôn Việt Nam. Từ một sản phẩm dân gian, chiếc khăn rằn đã bước vào chuỗi giá trị toàn cầu: có thương hiệu, chứng nhận, và tiềm năng xuất khẩu.

Nó cũng cho thấy sức mạnh của mô hình OCOP, khi địa phương không chỉ dựa vào vốn đầu tư hay chính sách, mà dựa vào di sản và trí tuệ cộng đồng.

Khăn rằn Nam Bộ, từ chỗ là tấm vải bình dị, nay đã trở thành một biểu tượng kinh tế văn hóa – kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa làng nghề và du lịch, giữa truyền thống và hội nhập.

Trên bản đồ OCOP Việt Nam, Long Khánh A không chỉ có một sản phẩm, mà có cả một tinh thần: giữ nghề để giữ hồn quê.

Khi một chiếc khăn rằn được dệt ra, nó mang theo cả câu chuyện của vùng đất về bàn tay cần mẫn, về lòng tự tôn, và về niềm tin rằng giá trị thật luôn có thể vươn ra thế giới, nếu được làm bằng cả trái tim.