Hữu cơ công nghiệp – Khi lý tưởng bị thương mại hóa (Kỳ 7)

Từ khởi điểm là một triết lý nông nghiệp dựa trên đạo đức, sinh thái và sự tôn trọng đất đai, nông nghiệp hữu cơ giờ đây đang bước vào giai đoạn công nghiệp hóa. Các cánh đồng hữu cơ quy mô hàng trăm hecta, chuỗi siêu thị organic tại trung tâm thương mại, và những chiến dịch quảng bá rầm rộ khiến nhiều người đặt câu hỏi: liệu hữu cơ có còn giữ được tinh thần ban đầu, hay đã trở thành công cụ để tô điểm cho lợi nhuận?

Kỳ 6: Công nghệ có cứu được niềm tin? Blockchain và truy xuất nguồn gốc trong thực phẩm hữu cơ

Hữu cơ không còn là vườn nhà, mà là nhà máy

Hình ảnh quen thuộc của nông nghiệp hữu cơ từng là những ruộng rau nhỏ, người nông dân cặm cụi ghi nhật ký canh tác, phân bón làm từ rơm rạ, nước ủ lên men, gà vịt thả vườn.

Nhưng ở nhiều nơi hiện nay, sản phẩm hữu cơ được sản xuất từ dây chuyền hiện đại, nhà kính khép kín, quy trình tự động hóa. Quy mô có thể lên đến hàng trăm hecta. Người nông dân chỉ còn là lao động kỹ thuật. Mọi hoạt động đều được lập trình theo chuẩn kỹ thuật, chứ không còn gắn với hệ sinh thái tự nhiên.

Những trang trại như vậy vẫn có thể đạt chứng nhận hữu cơ, nhưng liệu đó còn là “hữu cơ” theo nghĩa tinh thần ban đầu?

Kỹ thuật hóa hữu cơ: điểm mạnh và giới hạn

Không thể phủ nhận rằng việc đưa công nghệ vào sản xuất hữu cơ giúp tăng năng suất, kiểm soát rủi ro sâu bệnh, chuẩn hóa chất lượng và giảm giá thành sản phẩm.

Tuy nhiên, khi mọi thứ bị kỹ thuật hóa, con người dễ quên đi triết lý cốt lõi của nông nghiệp hữu cơ, đó là:

• Tôn trọng tự nhiên, không can thiệp quá sâu
• Ưu tiên vòng đời khép kín và tuần hoàn
• Tái tạo đất, duy trì đa dạng sinh học

Nếu chỉ tập trung vào năng suất, tiêu chuẩn hóa, tốc độ mở rộng mà bỏ qua sinh thái địa phương, vai trò cộng đồng, và mối quan hệ giữa người và đất, thì hữu cơ chỉ còn là cái vỏ.

Bao bì, truyền thông và những chiến dịch tô vẽ đạo đức

Một số thương hiệu hữu cơ hiện nay đầu tư rất lớn vào thiết kế, truyền thông và hình ảnh. Từ logo, bao bì, slogan đến những video kể chuyện đầy cảm xúc, tất cả đều xây dựng hình ảnh thân thiện, tử tế, gần gũi với thiên nhiên.

Nhưng trong nhiều trường hợp, người tiêu dùng không thể xác minh xem:

• Vùng nguyên liệu ở đâu
• Ai là người trực tiếp canh tác
• Đơn vị nào chứng nhận và cấp mã
• Có thay đổi nguồn cung không
• Có luân canh sinh thái như cam kết không

Hữu cơ trở thành một câu chuyện tiếp thị hơn là một giá trị sản xuất. Và khi câu chuyện vượt lên trên sự thật, người tiêu dùng có nguy cơ mua niềm tin chứ không mua nông sản.

Khi hàng triệu kilomet vận chuyển làm lu mờ tính bền vững

Một quả táo hữu cơ từ châu Âu được vận chuyển bằng máy bay đến Việt Nam. Một gói gạo organic từ Mỹ mất vài tháng đi đường biển mới đến tay người tiêu dùng Sài Gòn.

Dù được sản xuất hữu cơ, những sản phẩm này lại tiêu tốn hàng trăm kg CO₂ trong quá trình vận chuyển. Vậy tính bền vững còn bao nhiêu phần trăm?

Nghiên cứu của Liên minh châu Âu cho thấy, nếu tính theo vòng đời carbon, một số sản phẩm hữu cơ nhập khẩu có tác động khí hậu cao hơn sản phẩm thường được trồng gần nơi tiêu dùng.

Điều đó đặt ra câu hỏi: liệu ăn hữu cơ nhập khẩu có còn là hành vi xanh, hay chỉ là hành vi tiêu dùng sang?

Sự dịch chuyển từ tinh thần sang biểu tượng

Nhiều nhà xã hội học gọi xu hướng hiện tại là “hữu cơ biểu tượng”. Người tiêu dùng chọn hữu cơ không nhất thiết vì lý do sinh thái hay sức khỏe, mà vì:

• Cảm thấy sang hơn
• Tự tin với bạn bè
• Thể hiện lối sống thời thượng
• Xác lập giá trị bản thân trong môi trường tiêu dùng đạo đức

Khi đó, hữu cơ giống như một thương hiệu đắt tiền. Và tất nhiên, thương hiệu thì dễ bị sao chép, dễ bị làm giả, và dễ bị mất giá nếu lạm dụng quá đà.

Làm gì để giữ lại tinh thần hữu cơ?

Nếu không muốn hữu cơ trở thành một cuộc chơi hình ảnh, cần có những điều chỉnh từ cả ba phía:

1. Người tiêu dùng cần học cách đọc thông tin truy xuất, không chỉ mua vì đẹp
2. Doanh nghiệp cần minh bạch hơn về chuỗi cung ứng, chia sẻ rõ vùng trồng, quy trình, người canh tác
3. Nhà nước cần phát triển tiêu chuẩn bản địa, ưu tiên sản phẩm phù hợp với điều kiện Việt Nam

Quan trọng nhất là giữ lại sự tham gia của nông dân và cộng đồng, không để hữu cơ bị kiểm soát hoàn toàn bởi kỹ thuật và thương mại.

Hữu cơ không thể là chiếc áo khoác cho lợi nhuận

Một khi niềm tin hữu cơ bị thương mại hóa quá mức, thị trường sẽ mất phương hướng. Người tiêu dùng sẽ hoài nghi, người làm thật sẽ chùn bước, và những giá trị đẹp đẽ ban đầu sẽ bị nhấn chìm dưới lớp son tiếp thị.

Hữu cơ không thể là sân chơi của riêng doanh nghiệp lớn. Nó cần sự tử tế từ người trồng, sự hiểu biết từ người mua, và sự minh bạch từ người bán. Chỉ khi tất cả cùng giữ gìn, hữu cơ mới có thể tiếp tục là lối đi bền vững cho nông nghiệp và tiêu dùng.

Kỳ cuối sẽ tổng kết lại toàn bộ hành trình và đặt ra câu hỏi lớn hơn: đâu là con đường xây dựng thương hiệu quốc gia từ sản phẩm hữu cơ?