Cơ hội tỷ đô từ rác thải nhựa: Việt Nam đang đứng trước bước ngoặt xanh?

Chỉ một phần ba lượng nhựa thải ra được tái chế. Trong khi đó, phần còn lại tương đương hàng tỷ đô la Mỹ – đang bị vứt bỏ. Ngành tái chế nhựa Việt Nam đứng trước ngưỡng cửa chuyển mình, khi thế giới hướng tới nền kinh tế tuần hoàn và các thị trường xuất khẩu siết chặt quy chuẩn xanh.

Liệu chúng ta có tận dụng được cơ hội này để biến “rác” thành “tài sản”?

Tái chế nhựa: Từ bài toán môi trường đến chiến lược kinh tế

Mỗi năm, Việt Nam tiêu thụ khoảng 3,9 triệu tấn nhựa – nhưng chỉ tái chế được khoảng 1/3. Phần còn lại, ước tính lên đến 2,6 triệu tấn, tương đương 2,2–2,9 tỷ USD bị lãng phí. Trong bối cảnh nền kinh tế toàn cầu chuyển dịch theo hướng bền vững, đây là một mất mát nghiêm trọng – nhưng đồng thời cũng là một cơ hội lớn nếu được khai thác đúng cách.

Các chuyên gia kinh tế và môi trường khẳng định: vấn đề không nằm ở nhựa, mà nằm ở cách con người quản lý nhựa. Nếu tái chế đúng cách, nhựa không còn là gánh nặng mà có thể trở thành trụ cột mới cho nền kinh tế xanh.

Vì sao tái chế tại Việt Nam vẫn chưa bứt phá?

Dù tiềm năng lớn, ngành tái chế nhựa Việt Nam vẫn đang đối mặt với nhiều rào cản:

• Chênh lệch giá thành: Nhựa nguyên sinh hiện rẻ hơn nhựa tái chế, khiến các nhà sản xuất khó có động lực sử dụng nhựa tái chế.
• Hệ thống thu gom yếu kém: Phần lớn công việc thu gom do khu vực phi chính thức đảm nhiệm, thiếu công nghệ phân loại và xử lý, làm giảm chất lượng đầu vào.
• Thiếu vốn và công nghệ: Các doanh nghiệp nhỏ và vừa – lực lượng chủ lực trong ngành – không tiếp cận được nguồn tài chính và kỹ thuật để nâng cấp hệ thống.
• Khung pháp lý chưa đầy đủ: Dù Chính phủ đã ban hành cơ chế EPR (trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất), nhưng vẫn thiếu hướng dẫn chi tiết, tiêu chuẩn hóa và cơ chế kiểm tra thực thi.

Tín chỉ nhựa: Cú hích tài chính cho ngành tái chế?

Một giải pháp đang được kỳ vọng sẽ thay đổi cuộc chơi: Tín chỉ nhựa (plastic credit). Đây là cơ chế cho phép ghi nhận và buôn bán khối lượng nhựa được tái chế hoặc ngăn không cho thải ra môi trường – tương tự như tín chỉ carbon.

Theo ông Mani Mutu Kumara – chuyên gia kinh tế môi trường khu vực Đông Nam Á của World Bank:

“Tín chỉ nhựa có thể tạo ra dòng tài chính mới cho các dự án tái chế. Nếu được xây dựng bài bản, đây sẽ là động lực để các tổ chức phi lợi nhuận, doanh nghiệp và cộng đồng cùng tham gia vào nền kinh tế tuần hoàn.”

Tuy nhiên, để hệ thống này phát huy hiệu quả, Việt Nam cần xây dựng các yếu tố nền tảng: cơ quan kiểm định tín chỉ, sàn giao dịch minh bạch, hệ thống theo dõi tín chỉ, và đặc biệt là cơ chế ngăn chặn “greenwashing” – tức việc doanh nghiệp lạm dụng tín chỉ để tránh thay đổi thực chất trong sản xuất.

EPR: Cánh cửa bước vào thị trường toàn cầu

Cơ chế trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR), nếu được thực thi hiệu quả, không chỉ giúp giảm rác thải mà còn tăng năng lực cạnh tranh cho hàng hóa Việt Nam tại các thị trường như EU, Mỹ, Nhật Bản – nơi đòi hỏi cao về bao bì xanh và sản phẩm bền vững.

Nhiều tập đoàn đa quốc gia tại Việt Nam đang tiên phong trong mô hình khép kín: thiết kế bao bì dễ tái chế, hợp tác với doanh nghiệp tái chế từ khâu thu gom đến xử lý, tuân thủ đầy đủ yêu cầu EPR. Một doanh nghiệp lớn đã tái chế được 1,3 tỷ chai nhựa trong năm 2022, cho thấy tiềm năng thực sự nếu có chiến lược đúng.

Vai trò then chốt của Nhà nước – Doanh nghiệp – Tổ chức tài chính

Sự phát triển của ngành tái chế không thể tách rời khỏi hợp tác ba bên:

• Nhà nước: Hoàn thiện khung pháp lý EPR, ban hành tiêu chuẩn quốc gia về tái chế, cung cấp bảo lãnh tín dụng và ưu đãi đầu tư.
• Doanh nghiệp: Thay đổi tư duy sản xuất, đầu tư vào thiết kế bao bì, công nghệ tái chế và chuỗi giá trị tuần hoàn.
• Tài chính – ngân hàng: Mở rộng dòng vốn xanh, chấp nhận rủi ro dài hạn, hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực mới.

Ngân hàng Thế giới và Tổ chức Tài chính Quốc tế (IFC) đang hỗ trợ kỹ thuật và đầu tư thí điểm nhiều dự án, đặt nền móng cho một hệ sinh thái tái chế bền vững.

5 năm tới: Cơ hội vàng để bứt phá

Ngành tái chế Việt Nam được dự báo sẽ tăng trưởng trung bình 7%/năm giai đoạn 2024–2032. Trong 5 năm tới, nếu thực thi hiệu quả EPR và tín chỉ nhựa, Việt Nam có thể hình thành một hệ thống tái chế quy mô lớn, tạo thêm hàng chục nghìn việc làm xanh, thu hút vốn đầu tư quốc tế và khẳng định vị thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Đó không chỉ là chuyện của rác – đó là câu chuyện của năng lực, chiến lược và tầm nhìn phát triển bền vững.