Mỗi làng một tinh thần – Kỳ 1: OVOP – Từ một tỉnh nhỏ Nhật Bản đến mô hình định hình thế giới

Ở đâu có sản phẩm, ở đó có lao động. Nhưng chỉ nơi nào có tinh thần, nơi đó mới có tương lai.

Từ Nhật Bản, một phong trào mang tên “Mỗi làng một sản phẩm” (One Village One Product – OVOP) đã từng âm thầm lan tỏa, thay đổi hàng chục quốc gia không phải bằng vốn, cũng không nhờ siêu dự án, mà bằng một điều giản dị: khơi dậy bản sắc, niềm tin và nội lực nơi từng cộng đồng.

Không còn là đặc sản, OVOP hướng tới đặc tính, thứ làm nên giá trị khác biệt không thể thay thế. Không còn là sự phụ thuộc, OVOP đề cao tự chủ, nơi người dân tự quyết định mình sẽ sống và làm gì với tài nguyên bản địa. Và quan trọng nhất, OVOP không phải là chương trình, nó là một triết lý phát triển, nơi con người không chỉ sản xuất ra hàng hóa, mà tạo dựng lại niềm tin vào chính mình và cộng đồng của mình.

Khi Việt Nam triển khai chương trình OCOP, không ít nơi chỉ nhìn vào bao bì, sản lượng và đánh giá sao. Nhưng chúng ta đã quên hỏi: sao nào cho tinh thần làng xã? Bao bì đẹp mà rỗng, sản phẩm nhiều mà giống nhau, thương hiệu nhiều mà không ai tin thì chúng ta đang nhân bản sản phẩm, hay nhân bản thất vọng?

Loạt bài này được thực hiện không để ngợi ca mô hình nào. Mà là để nhìn lại mình, học hỏi sâu sắc từ thế giới, từ Nhật Bản, Thái Lan, Trung Quốc, Hàn Quốc, đến Mexico, Malawi, Bắc Macedonia và cả châu Âu, nơi phong trào Slow Food, Cittaslow hay LEADER của EU đang viết lại cách phát triển nông thôn không cần phát triển sản phẩm ồ ạt.

Bởi vì chúng tôi tin rằng: Không phải mỗi làng một sản phẩm. Mà là mỗi làng một tinh thần. Mỗi nơi một cách sống đáng gìn giữ. Và mỗi cộng đồng một lý do để không biến mất.

Ōita, Nhật Bản: Một vùng núi không ai để ý

Vào cuối thập niên 1970, tỉnh Ōita là một vùng núi heo hút ở đảo Kyushu, Nhật Bản đang chìm trong khủng hoảng. Dân số giảm mạnh. Thanh niên rời quê. Những người già còn lại nhìn đất mà không biết bán cho ai, trồng gì. Chính phủ trung ương cũng không mấy mặn mà đầu tư vào nơi không có lợi thế cạnh tranh nào.

Trong bối cảnh đó, một con người xuất hiện: Thống đốc Morihiko Hiramatsu. Không phải chính trị gia nổi tiếng, cũng không phải nhà phát minh. Nhưng ông mang theo một tư tưởng mà sau này thế giới gọi là “hành chính khai phóng”.

Thay vì đổ tiền làm nhà máy, cấp ngân sách trợ giá, ông đi ngược hoàn toàn. Ông nói: “Chính quyền không thể phát triển địa phương thay người dân. Nhưng chính quyền có thể giúp người dân tự nhìn thấy điều họ chưa từng thấy.”

Từ đó, phong trào “One Village One Product” ra đời. Nhưng điều ông làm không phải là sản phẩm, mà là tạo ra một cuộc thức tỉnh cộng đồng.

Không bắt đầu từ tiền – mà từ con người

Khác với các chương trình nông thôn khác vốn cấp tiền, đưa cán bộ về chỉ đạo, OVOP không phát ngân sách, không chỉ tiêu, không ra đầu bài. Chính quyền tỉnh chỉ làm đúng một việc: tạo điều kiện để mỗi làng tự nhìn lại mình.

Ở đó, người dân ngồi lại với nhau, kể về những gì tưởng như vô giá trị: lá cây rụng quanh núi, món dưa củ muối của bà cụ già, loại rượu gạo nồng được nấu từ lúa cũ, hay câu chuyện cổ mà ông nội từng kể. Và rồi, từng cộng đồng chọn ra một thứ mà họ tin là đáng kể, không vì lợi nhuận trước mắt, mà vì nó chính là mình.

Khi sản phẩm chỉ là hệ quả của tinh thần

Một số làng bắt đầu trồng lại mận. Có nơi chuyển sang sấy cam Mikan rồi bán cho các cửa hàng cao cấp. Làng Kamikatsu, vốn không ai biết đã bắt đầu gom từng chiếc lá đỏ vàng, gói cẩn thận rồi gửi đến các nhà hàng tại Kyoto để trang trí món ăn. Lá, chỉ là lá nhưng khi được nâng niu bằng văn hóa, bằng bàn tay làng, bằng câu chuyện thì không còn là thứ rơi vãi nữa.

Không phải tất cả đều thành công. Nhiều sản phẩm thất bại. Nhưng không có sự trừng phạt nào, chỉ có những buổi chia sẻ và đào tạo lại. OVOP không khởi đầu từ hàng hóa mà từ con người. Thay đổi tư duy trước, rồi sản phẩm sẽ tự thay đổi.

Câu chuyện Oyama: Mận, mồ hôi, và niềm tin

Làng Oyama là ví dụ điển hình. Sau khi tìm lại giống mận cổ địa phương, cả cộng đồng đã cùng hợp tác để tạo nên sản phẩm mận sấy đặc trưng, tăng gấp đôi thu nhập trong vòng 5 năm. Không nhờ máy móc. Không nhờ vốn đầu tư. Mà nhờ sự tin tưởng và liên kết giữa người dân, một điều mà chưa có khoản hỗ trợ nào của nhà nước làm được.

Thành công của OVOP lan nhanh. Đến cuối những năm 1990, hơn 300 làng ở Ōita đã có sản phẩm riêng, và quan trọng hơn, có tinh thần riêng. Không còn làng nào đi sao chép làng khác. Họ coi nhau là bạn, chứ không phải đối thủ.

Một câu nói làm thay đổi cả thế giới

Năm 2000, Morihiko Hiramatsu được mời phát biểu tại Liên Hợp Quốc. Khi mọi người mong ông trình bày slide về mô hình kinh tế, ông chỉ nói một câu: “Nếu muốn giúp người nghèo, đừng cho họ tiền. Hãy giúp họ nhìn thấy chính mình có giá trị.”

Và chính điều đó đã khiến OVOP từ một phong trào nhỏ lan sang hơn 40 quốc gia, với Thái Lan triển khai OTOP, Hàn Quốc khởi động Saemaul Undong theo hướng hiện đại hóa nông thôn, rồi đến Philippines, Indonesia, Ghana, Mexico, Trung Quốc…

OVOP: không phải thương hiệu, mà là lời tuyên bố của cộng đồng

Nhiều nơi ngày nay áp dụng OVOP/OCOP chỉ để làm hàng hóa. Nhưng nếu chỉ như vậy, OVOP đã không lan xa. Bởi bản chất của nó là:

• Không phải làng có sản phẩm gì, mà làng có gì đáng tin, đáng kể, và đáng giữ lại.
• Không phải địa phương cần thương hiệu mà cần niềm tin rằng mình có thể tự đứng bằng giá trị riêng.

Và chính điều đó, mới làm nên ngọn lửa từ Ōita.

OVOP không phải là một chương trình phát triển kinh tế nông thôn. OVOP là một triết lý dạy lại cách con người tin vào nhau, trong một cộng đồng mà tài nguyên lớn nhất là niềm tin.

Kỳ tiếp theo:

Chúng ta sẽ cùng bước ra khỏi Nhật Bản và nhìn vào Thái Lan, Hàn Quốc, Trung Quốc, nơi OVOP được “bản địa hóa” thành OTOP, Saemaul, và chương trình Tam nông. Điều gì giữ được hồn? Điều gì làm lệch hướng? Và Việt Nam đang đi gần phía nào?

—————–

1. Tài liệu học thuật & báo cáo chính sách quốc tế

Morihiko Hiramatsu – “One Village, One Product Movement”: Tài liệu do chính cha đẻ của OVOP trình bày tại các diễn đàn Liên Hợp Quốc và JICA (2000–2005)

F. Schumann (2008), Japan Institute for Labour Policy and Training: Nghiên cứu “The OVOP Movement and Local Development in Japan”

JICA Research Institute Working Papers: Tài liệu nghiên cứu chuyên sâu về OVOP, triển khai tại Oita và các tỉnh Nhật Bản khác

UNIDO – One Village One Product Globalization Strategy: Tổng hợp báo cáo về quá trình nhân rộng mô hình OVOP ra toàn cầu

OVOP International Seminar Documents (2003–2010): Biên bản các hội thảo do UNDP, UNIDO, JICA tổ chức với sự tham gia của các nước học theo OVOP

2. Sách chuyên khảo và tài liệu bổ trợ:

“Local Commons and Democratic Environmental Governance” – Y. Hatakeyama: Phân tích cách OVOP giúp tái tạo năng lực cộng đồng và “thể chế hóa niềm tin làng xã”

“Globalization and Local Development” – Hiroyuki Miyake: – Gồm các chương phân tích vai trò của sản phẩm, trí thức địa phương và chuyển hóa xã hội thông qua OVOP

Các case study hỗ trợ: Làng Oyama (mận sấy), làng Kamikatsu (lá cây trang trí), làng Usa (rượu shōchū)
– Các ví dụ kinh điển được trích dẫn trong cả tài liệu học thuật và báo chí quốc tế

Phát biểu tại Liên Hợp Quốc của Morihiko Hiramatsu (2000): Được ghi lại trong tài liệu của JICA và các nghiên cứu về chương trình ODA của Nhật