Gian lận hữu cơ toàn cầu và Việt Nam – Khi niềm tin bị thử thách (Kỳ 2)

Nếu như ở kỳ 1, chúng ta làm rõ định nghĩa “hữu cơ” và nhận thức sai lệch phổ biến, thì kỳ này sẽ vén màn những vụ gian lận từng làm rung chuyển thị trường thế giới và cả Việt Nam. Sự thật là, trong một ngành hàng tưởng chừng như đạo đức nhất, lại đang tồn tại những kẽ hở lớn, nơi “niềm tin xanh” bị lợi dụng để kiếm lợi bất chính.

Kỳ 1: Hữu cơ là gì và người tiêu dùng Việt đã hiểu đúng chưa? 

Trong nhiều năm qua, thực phẩm hữu cơ được xem là biểu tượng của sự tử tế trong ngành nông nghiệp. Nhưng cũng chính vì vậy, những kẻ gian lại càng nhắm đến nó để “đánh vào lòng tin”.

Vụ Randy Constant – Mỹ: 142 triệu USD và 11 năm gian lận

Năm 2019, tại bang Missouri, doanh nhân Randy Constant bị kết tội cung cấp ngũ cốc giả hữu cơ cho thị trường Mỹ trong suốt hơn 10 năm. Tổng giá trị giao dịch lên tới 142 triệu USD. Sản phẩm của ông ta không hề được trồng theo quy trình hữu cơ, nhưng vẫn được gắn mác USDA Organic và phân phối rộng khắp.

Điều đáng nói là: quy trình kiểm định đã không phát hiện sai phạm trong nhiều năm. Chỉ đến khi có tố giác nội bộ và điều tra liên bang, vụ việc mới bị đưa ra ánh sáng.

Ukraine và ngũ cốc “rửa sạch”

Một vụ việc tương tự xảy ra tại Đông Âu. Các công ty tại Ukraine và Kazakhstan xuất khẩu ngũ cốc thông thường vào Liên minh châu Âu nhưng khai báo là hữu cơ. Giá trị lên đến hàng chục triệu euro. Các công ty này sử dụng giấy chứng nhận giả từ các tổ chức thiếu uy tín hoặc hoạt động ngoài vùng kiểm soát.

Sau vụ việc, EU phải siết chặt quy trình xác minh nguồn gốc nông sản nhập khẩu, đồng thời loại bỏ hàng loạt tổ chức chứng nhận bị nghi ngờ cấu kết.

Trung Quốc và “công nghiệp hóa” nhãn hữu cơ

Tại Trung Quốc, nhiều vụ bê bối được phát hiện liên quan đến việc sử dụng hóa chất trong sản phẩm gắn nhãn hữu cơ. Một số đơn vị bị cáo buộc vẫn dùng phân bón hóa học, thuốc trừ sâu nhưng che giấu hồ sơ để qua mặt kiểm tra.

Năm 2021, Reuters dẫn báo cáo của USDA cho biết hơn 60% nông sản dán nhãn hữu cơ từ Trung Quốc không đáp ứng yêu cầu kỹ thuật tối thiểu của Mỹ. Vấn đề nằm ở sự thiếu minh bạch, khả năng kiểm tra độc lập, và khoảng cách địa lý khiến việc giám sát gần như bất khả thi.

Tình trạng ở Việt Nam: nhỏ giọt, nhưng đáng báo động

Tại Việt Nam, thị trường hữu cơ còn non trẻ, nhưng các dấu hiệu của gian lận đã xuất hiện.

Mạo danh thương hiệu uy tín

Theo VNBUSINESS, một số hợp tác xã lớn như HTX chanh dây Ea H’Đing (Đắk Lắk) hoặc HTX xoài Mỹ Xương (Đồng Tháp) từng bị mạo danh. Các doanh nghiệp khác lợi dụng tên tuổi để đưa hàng không đạt chuẩn ra thị trường, gây thiệt hại uy tín nghiêm trọng.

Tự phong, dán nhãn giả

Nhiều người tiêu dùng phản ánh việc thấy rau củ được bán tại các sạp hoặc cửa hàng tiện lợi với nhãn “organic”, “hữu cơ” nhưng không có chứng nhận nào đi kèm. Khi truy xuất, mã QR dẫn về fanpage, không có thông tin về đơn vị chứng nhận, quy trình trồng hay vùng canh tác.

Lỗ hổng chứng nhận

Hiện nay tại Việt Nam có hơn 10 tổ chức trong và ngoài nước được phép cấp chứng nhận hữu cơ. Tuy nhiên, không có cơ sở dữ liệu công khai nào để người tiêu dùng kiểm tra mã số hoặc tình trạng hợp lệ của chứng nhận.

Một số tổ chức tự xưng hoặc không được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn công nhận vẫn hoạt động như những đơn vị cấp “tem xanh”, khiến thị trường trở nên nhiễu loạn.

Vì sao gian lận hữu cơ dễ xảy ra?

Thị trường thực phẩm hữu cơ hấp dẫn vì biên lợi nhuận cao. Nhưng chính sự chênh lệch giá này đã tạo ra động lực mạnh mẽ cho gian lận. Dưới đây là các điều kiện khiến tình trạng này trở nên phổ biến:

• Người tiêu dùng không có công cụ xác thực chứng nhận
• Bao bì đẹp và từ ngữ marketing dễ khiến người mua nhầm lẫn
• Tâm lý “mua hữu cơ là tốt” khiến người tiêu dùng ít đặt câu hỏi
• Các cơ quan quản lý thiếu nguồn lực kiểm tra sâu vào từng lô hàng
• Không có cơ chế xử phạt mạnh với hành vi giả mạo hữu cơ

Hệ lụy: người làm thật bị đánh đồng

Đáng buồn nhất là, chính các doanh nghiệp và nông dân làm thật đang bị ảnh hưởng nặng nề. Khi thị trường tràn lan hàng tự xưng hữu cơ, sản phẩm đúng chuẩn trở nên khó phân biệt và bị cạnh tranh bởi giá rẻ.

Nhiều người tiêu dùng sau vài lần “mua nhầm” bắt đầu mất niềm tin vào toàn bộ khái niệm “organic”, khiến các nhà sản xuất thật sự bị thiệt hại không đáng có.

Cần làm gì để bảo vệ sự tử tế?

Gian lận hữu cơ là vấn đề toàn cầu, nhưng hoàn toàn có thể phòng ngừa nếu có hệ thống xác thực và truyền thông minh bạch. Việt Nam cần xem đây là một mối nguy dài hạn cho nông nghiệp tử tế, chứ không phải hiện tượng cá biệt.

Chúng ta cần:

• Một nền tảng xác thực chứng nhận hữu cơ quốc gia với mã tra cứu công khai
• Tăng cường kiểm tra thực tế, đặc biệt với sản phẩm bán online và tại điểm bán nhỏ
• Truyền thông minh bạch để người tiêu dùng hiểu rằng không phải cứ “xanh” là thật
• Bảo vệ nông dân và doanh nghiệp làm thật bằng cách siết chặt tiêu chuẩn đầu vào bán lẻ

Khi niềm tin bị đánh cắp, hậu quả không chỉ là tiền

Một sản phẩm hữu cơ giả có thể khiến người tiêu dùng tốn thêm vài chục nghìn. Nhưng điều nghiêm trọng hơn là nó đánh cắp niềm tin, làm suy yếu cả một ngành hàng đáng lẽ nên phát triển bền vững và nhân văn.

Ở kỳ tiếp theo, chúng ta sẽ đặt câu hỏi: Người tiêu dùng đang mua hữu cơ vì sức khỏe, hay vì hình ảnh? Và khi hình ảnh trở thành động lực chính, điều gì sẽ xảy ra với thị trường?