Bluesky – Hành trình kiến tạo mạng xã hội kiểu mới

Bluesky đánh dấu bước chuyển mình từ nền tảng tập trung sang không gian phi tập trung, nơi người dùng có thể tuỳ chỉnh trải nghiệm và nắm quyền kiểm soát dữ liệu cá nhân. Bài viết sau sẽ phác hoạ chi tiết hành trình, tầm nhìn và tương lai của nền tảng này.

Bối Cảnh Ra Đời Và Sứ Mệnh

Mạng xã hội hiện đại, sau nhiều năm thống trị bởi các “ông lớn,” đang dần bộc lộ những hạn chế trong cách quản lý nội dung, áp đặt thuật toán và khai thác dữ liệu. Người dùng không chỉ muốn “lướt mạng” đơn thuần, mà còn đòi hỏi quyền kiểm soát, minh bạch và trải nghiệm tuỳ biến cao hơn. Xuất phát từ nhu cầu này, Bluesky ra đời như một giải pháp mới mẻ: mở ra cánh cửa sang khái niệm giao thức mở – tách biệt khỏi lối vận hành khép kín của các nền tảng truyền thống.

Năm 2019, ý tưởng về một dự án mạng xã hội phi tập trung được Jack Dorsey (đồng sáng lập Twitter) khơi mào trong bối cảnh nhiều người dùng, học giả và chính giới bắt đầu lo lắng về quyền lực quá lớn của các công ty Big Tech. Jay Graber, một lập trình viên kiêm nhà nghiên cứu về mạng xã hội phi tập trung, tiếp nhận vai trò “kiến trúc sư” cho dự án. Sau quá trình vận hành thử và tách khỏi Twitter, Bluesky hiện nay hoạt động độc lập, hướng đến mô hình công ty vì lợi ích công cộng, đề cao sứ mệnh “mở” thay vì thuần túy “kinh doanh độc quyền”.

Tốc độ phát triển của Bluesky được xem là hiện tượng: chỉ sau hai năm, họ đã thu hút hàng chục triệu người dùng trên toàn cầu. Dù đội ngũ chỉ có hơn 20 thành viên, công ty vẫn kiên trì với lý tưởng thiết kế một mạng xã hội nơi “người dùng có thể tự do di chuyển, mang theo dữ liệu và danh tính, thậm chí tự cài đặt quy tắc cho nội dung xuất hiện trước mắt họ”.

Tầm Quan Trọng Của “Phi Tập Trung”

Bluesky đặt mục tiêu phá vỡ mô hình nền tảng khép kín, trong đó chỉ một công ty toàn quyền quyết định nội dung, thuật toán và cách tương tác. Chính vì vậy, họ phát triển ứng dụng và hạ tầng dựa trên giao thức mở – về bản chất, đây là một “ngôn ngữ chung” cho các dịch vụ, giúp kết nối chúng mà không ràng buộc người dùng vào bất kỳ máy chủ hay doanh nghiệp nào.

Thay vì mặc định người dùng “cam chịu” mọi quyết định của một tổng thể trung tâm, Bluesky cho phép họ tự do tạo và chọn lựa những “bộ lọc,” “danh sách,” hoặc thậm chí ứng dụng riêng. Nếu không thích cách Bluesky đang hoạt động, người dùng có thể rời đi nhưng không mất dữ liệu hay danh tính kỹ thuật số.

“Bạn có thể tuỳ biến trải nghiệm để tránh rơi vào vòng xoáy độc hại. Chỉ cần lựa chọn dịch vụ kiểm duyệt, hoặc danh sách theo dõi phù hợp, bạn sẽ xây dựng được ‘góc riêng’ theo đúng tinh thần mở mà chúng tôi hướng tới.” (Trích lời Jay Graber, CEO Bluesky)

Chính cấu trúc phi tập trung mở ra cơ chế giống như email hay web: nhà phát triển và người dùng đều có quyền dựng “server” hoặc ứng dụng khách (client) của riêng mình, rồi kết nối vào mạng lưới chung. Với email, ta có Gmail, ProtonMail; còn trên Bluesky, người dùng có thể chọn máy chủ “chính chủ” hoặc cá nhân hoá hoàn toàn máy chủ cá nhân. Điều này tạo sức ép cạnh tranh lành mạnh: thay vì giam hãm người dùng, Bluesky phải cung cấp trải nghiệm tốt để họ ở lại. Những ai có ý định “thâu tóm” hay biến tướng mô hình sẽ gặp khó khăn, bởi mạng lưới hoàn toàn cho phép người dùng tách ra và giữ nguyên dữ liệu.

Hành Trình Tăng Trưởng Và Thử Thách Kỹ Thuật

Bluesky bắt đầu như một dự án nội bộ của Twitter vào cuối năm 2019. Tuy nhiên, phải đến năm 2021, Twitter mới nghiêm túc phỏng vấn để chọn lãnh đạo dự án, và Jay Graber chính thức nắm quyền điều hành. Khoảng giữa năm 2021, Bluesky tách thành công ty độc lập. Đây là bước ngoặt quan trọng, bởi nó minh chứng cho quyết tâm duy trì tính “mở” thay vì bị chi phối bởi Twitter.

Thời điểm Elon Musk mua lại Twitter, Bluesky trở thành lựa chọn sáng giá cho những ai đang tìm một mạng xã hội không ràng buộc vào tầm nhìn cá nhân của các tỷ phú. Dù vậy, ban đầu công ty phải thận trọng khi mở rộng: họ chọn không bùng nổ trên hạ tầng điện toán đám mây thông thường (như AWS) vì lo ngại chi phí cao và xu hướng “tập trung”. Thay vào đó, Bluesky quyết xây dựng cơ sở hạ tầng liên kết theo đúng tinh thần phi tập trung. Tiến độ bị chậm đi vài tháng, nhưng đổi lại là nền tảng vững chắc và trung thành với sứ mệnh cốt lõi.

Vượt qua giai đoạn thử nghiệm, Bluesky công bố phiên bản mở rộng từ tháng 2 năm 2024, bất ngờ thu hút hơn 30 triệu người dùng chỉ trong thời gian ngắn. Đội ngũ phát triển 21 người phải “căng mình” xử lý các vấn đề:

• Khả năng chịu tải: Hàng loạt chức năng mới phải đáp ứng lượng truy cập lớn.
• Bảo mật và kiểm duyệt nội dung: Hệ thống “kiểm duyệt đa lớp” được đưa vào để đối phó với spam, lừa đảo và nội dung độc hại.
• Trải nghiệm người dùng: Xây dựng các tiện ích “feeds” tuỳ biến, kết nối cộng đồng, tận dụng ưu điểm của kiến trúc phi tập trung.

Jay Graber chia sẻ: “Chúng tôi như đang xây cánh máy bay khi nó đang bay. Mỗi bước tăng trưởng lại đòi hỏi tổ chức, kỹ thuật, hạ tầng đều phải điều chỉnh tức thời.” (Trích lời Jay Graber tại SXSW LIVE)

Khác với mạng xã hội truyền thống, Bluesky được ví như “chợ ứng dụng” bên trong chính nó. Nhà phát triển ngoài công ty có thể tạo các tiện ích hoặc ứng dụng dành riêng cho từng nhóm người dùng mà không cần xin phép Bluesky. Dịch vụ chia sẻ ảnh, trình tạo feed nội dung, hay thậm chí những ý tưởng “kỳ lạ” như công cụ thông báo người dùng đang… trong phòng tắm, đều có thể “cắm” vào hệ sinh thái.

Quan điểm của Bluesky về kiểm duyệt xoay quanh lựa chọn cá nhân và cộng đồng. Người dùng có thể tự cài đặt “bộ lọc” (labeler) để ẩn hoặc cảnh báo các nội dung nhạy cảm. Thay vì một trung tâm duy nhất quyết định tất cả, mỗi cá nhân chủ động kiểm soát những gì họ thấy. Qua đó, nhiều mô hình kiểm duyệt khác nhau cùng tồn tại:

• Dựa trên thành viên: Người dùng tự tạo “phòng kín”, chỉ theo dõi người quen.
• Dựa trên bộ lọc từ chuyên gia: Ví dụ, lọc “tin chính trị”, “hình ảnh AI” hoặc “nội dung tục tĩu”.
• Tự quản: Tự chạy máy chủ riêng và tự thiết lập quy định.

“Nếu bạn muốn không gian thảo luận yên tĩnh, bạn hoàn toàn có thể khoá các ‘reply’ chỉ cho người theo dõi. Nếu bạn thích tranh luận, hãy tự mở rộng giới hạn. Bạn là người quyết định.” (Trích dẫn ý kiến từ đội ngũ phát triển Bluesky)

Nhiều người lo ngại rằng mô hình phi tập trung dễ tạo điều kiện cho các nhóm cực đoan. Tuy nhiên, Bluesky cho rằng “mở” không đồng nghĩa với “bỏ mặc”. Các máy chủ riêng lẻ có thể “chặn liên kết” với máy chủ vi phạm, tương tự cách cộng đồng Mastodon từng ngăn chặn Gab. Mặt khác, để duy trì ứng dụng trên kho tải iOS/Android, Bluesky cũng buộc tuân thủ quy định từ Apple/Google, nên không thể dung túng nội dung cực đoan. Trong khi đó, người dùng có sẵn các tiện ích để tự giảm thiểu nguy cơ phơi nhiễm nội dung độc hại.

Vấn Đề Kinh Doanh Và Tương Lai Bền Vững

Trong bối cảnh nhiều nền tảng lao đao vì phụ thuộc quảng cáo, Bluesky thử nghiệm các mô hình thu phí và dịch vụ cao cấp. Lý do chính: duy trì phi tập trung và giao thức mở đòi hỏi nguồn lực vận hành, song công ty không muốn ép buộc người dùng vào những chuỗi quảng cáo dày đặc.

“Chúng tôi tin rằng tiền sẽ tự tìm đến giá trị cốt lõi. Khi bạn thật sự tạo ra nền tảng hữu ích, người dùng sẵn lòng trả phí trực tiếp.” (Jay Graber chia sẻ trong sự kiện SXSW)

Ngoài ra, Bluesky có thể cung cấp các gói dịch vụ cho nhà phát triển muốn triển khai ứng dụng riêng, tương tự như cách WordPress hay Red Hat xây dựng mô hình kinh doanh từ phần mềm nguồn mở. Qua đó, cả công ty lẫn cộng đồng đều hưởng lợi, thay vì “thao túng” người dùng bằng thuật toán tối ưu hóa tương tác và quảng cáo.

Một ví dụ nổi bật là “Flashes” – ứng dụng chia sẻ hình ảnh và video ngắn “phong cách Instagram” trên nền giao thức Bluesky, do nhóm lập trình viên độc lập phát triển. Người dùng có thể:

• Đăng nhập bằng tài khoản Bluesky, giữ nguyên danh tính.
• Chọn lọc ảnh, áp bộ lọc, đăng bài, chia sẻ với bạn bè đang dùng ứng dụng gốc Bluesky.
• Duy trì toàn bộ tương tác, follower, bài đăng mà không cần “xây lại từ con số 0” như mạng xã hội cũ.

Chính những thử nghiệm sáng tạo này giúp Bluesky trở thành “nền móng” để hàng nghìn ý tưởng nảy nở. Ngay cả tính năng “Starter Pack” – gói tài khoản gợi ý theo lĩnh vực (như sinh học biển, tin tức công nghệ, thể thao…) – cũng được người dùng hoan nghênh, rút ngắn đáng kể thời gian xây dựng danh sách theo dõi.

Phản Ứng Của Các Nhóm Người Dùng Và Giới Truyền Thông

Nhiều nhà báo và tổ chức tin tức chuyển sang Bluesky để chia sẻ bài viết, phóng sự, bởi nền tảng không “dìm link.” Ngược lại, Bluesky còn cho phép tạo nguồn tin (feed) chỉ hiển thị bài báo, giúp người đọc dễ “bắt kịp” tin nóng. Điều này trái ngược với một số mạng xã hội truyền thống, nơi liên kết (link) ra ngoài thường bị hạn chế hoặc chèn quảng cáo dày đặc.

“Tôi nhận thấy lưu lượng truy cập từ Bluesky cao hơn hẳn so với vài mạng khác. Có lẽ vì thuật toán ở đây ưu tiên giá trị người dùng thay vì mục tiêu giữ chân họ.” (Nhà báo chia sẻ trải nghiệm trên Bluesky)

Tính đến nay, Bluesky đã chứng kiến sự bùng nổ của nhiều cộng đồng chuyên sâu: nhà khoa học, nghệ sĩ, thương mại thể thao… Mỗi nhóm phát triển “văn hoá” kiểm duyệt, chia sẻ tin tức riêng. Chẳng hạn, cộng đồng game thủ tạo các “danh sách theo dõi” cập nhật giải đấu eSports, review game; trong khi nhóm nghệ sĩ bày tỏ thích thú với khả năng đăng tải hình ảnh mà không bị giảm chất lượng.

Nhiều người dùng miêu tả cảm giác “tự do” khi họ không còn phải lo lắng về việc bị ép xem nội dung giật gân. Thay vào đó, họ cài đặt những feed “chọn lọc,” từ khóa, hoặc kết nối với kho ứng dụng bên thứ ba, biến Bluesky thành một “phiên bản internet thu nhỏ” phù hợp với nhu cầu cá nhân.

Tầm Nhìn 5 – 10 Năm Tới

Bluesky nuôi khát vọng xóa bỏ định kiến “mạng xã hội = độc hại,” kiến tạo môi trường nơi mỗi cá nhân ý thức về sức mạnh tương tác. Họ tin rằng sự minh bạch, khả năng di chuyển và tương tác tự do sẽ khơi thông sức sáng tạo. Cộng đồng được trao quyền kiểm soát, từ đó gia tăng nhu cầu trách nhiệm số.

“Khi bạn hiểu rằng mình có thể chọn bất cứ ứng dụng hay quy tắc kiểm duyệt nào, tự dưng ý thức về ‘quyền và nghĩa vụ’ rõ ràng hơn. Bạn không còn đổ lỗi cho một công ty trung tâm.” (Trích dẫn từ phiên thảo luận nội bộ Bluesky)

Nhìn về tương lai, đội ngũ Bluesky chủ trương tích hợp thêm công nghệ AI nhưng dựa trên nguyên tắc tôn trọng quyền riêng tư và sự đồng thuận của người dùng (có thể thông qua file robots.txt hay công cụ đánh dấu “không cho đào tạo AI”). Nhiều chuyên gia tin rằng mô hình “chợ dữ liệu mở” giúp thúc đẩy cạnh tranh, khuyến khích đổi mới sáng tạo. Nếu Bluesky duy trì triết lý “người dùng làm trung tâm,” họ có thể trở thành hạ tầng “xương sống” cho thế hệ ứng dụng tiếp theo – từ mạng xã hội cho đến các dịch vụ chuyên ngành, nơi mọi người kết nối mà không bị “khóa chặt” trong một nền tảng.

Bluesky là minh chứng cho khát vọng tái định nghĩa mạng xã hội – phi tập trung, giao thức mở, trao quyền lựa chọn cho người dùng, đồng thời duy trì không gian lành mạnh, cạnh tranh công bằng. Họ không phủ nhận khó khăn: từ cân bằng giữa mở rộng quy mô với cơ chế liên kết “chống độc quyền,” đến duy trì nền tảng tài chính mà không đánh mất giá trị cốt lõi. Tuy vậy, thành công ban đầu của Bluesky đã gửi đi thông điệp rõ ràng: thời đại “học cách sống chung với nền tảng tập trung” đã đến lúc thay đổi. Người dùng cần và xứng đáng có công cụ tốt hơn để giao tiếp, sáng tạo và xây dựng cộng đồng số, chứ không bị giới hạn trong khuôn khổ hay lợi ích của một công ty duy nhất.

Hành trình sắp tới của Bluesky sẽ còn nhiều thử thách, nhưng chính từ những sáng kiến đột phá về kiểm soát cá nhân, khả năng di chuyển dữ liệu, và mô hình kinh doanh bền vững, họ đã bước đầu khẳng định vị thế: một mạng xã hội nhân văn hơn, nơi người dùng thực sự làm chủ trải nghiệm số của chính mình.