Thạch đen là món ăn đặc sản của người Cao Bằng, thường được sử dụng vào mùa hè vì có tác dụng giải nhiệt tốt. Hiện nay không chỉ tại Cao Bằng mà thạch đen được sản xuất tại nhiều tỉnh thành khác, ở dạng thủ công lẫn cả công nghiệp.
Món thạch đen được chiết xuất từ cây thạch đen, còn gọi là cây sương sáo hay lương phấn thảo. Được trồng nhiều ở Cao Bằng, đặc biệt là huyện Thạch An. Là loại cây thân thảo, lá có vị ngọt, tính mát có tác dụng giải nhiệt, giúp hạ huyết áp, trị cảm mạo, đau khớp.
Thông thường thạch đen được chế biến bằng cách rửa sạch cành lá cây thạch khô, thu hoạch khi cây xuất hiện nụ hoa ở ngọn, cắt sát gốc, thân và lá thu về rải đều, phơi nắng nhẹ, cho vào nồi nấu nhừ, bắc ra để nguội, sau đó chiết lọc lấy nước bỏ bã rồi đổ bột và đường vào nấu cho sôi lại cho đến khi dung dịch đặc quánh lại thì đổ vào chai, lọ hoặc những đồ đựng khác.
Để cho thạch mau đông và giòn, người ta có thể thêm ít nước tro, cho rơm rạ vào cùng với nước thạch đã lọc và bột gạo, bột sắn trước khi nấu sôi lại.
Một số sản phẩm từ cây thạch đen Cao Bằng đã được sản xuất thành hàng hóa, trong đó có thạch đen đóng hộp sẵn rất tiện lợi cho người dùng. Tuy nhiên nếu không được sản xuất đúng quy trình, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm thì thạch đen lại trở thành món ăn có hại cho sức khỏe.
Có một số doanh nghiệp áp dụng công nghệ mới vào sản xuất thạch đen thành phẩm, không chỉ mang lại lợi ích kinh tế, nâng cao giá trị hàng hóa cho cây thạch đen của người dân Cao Bằng, mà nhờ những công nghệ này đã có thêm một địa chỉ cung cấp thực phẩm sạch để người tiêu dùng lựa chọn.
Theo các chuyên gia dinh dưỡng, thạch đen không chỉ là thực phẩm giải khát thông thường mà còn là một loại thảo dược. Theo Đông Y lá thạch đen có vị ngọt, tính mát, giải nhiệt, giúp cho các quá trình chuyển hóa trong cơ thể diễn ra dễ dàng. Nên thường sử dụng để nấu và chế biến thành món giải nhiệt trong những ngày hè oi bức nóng nực.
Dù có rất nhiều công dụng trong việc tăng cường năng lượng khi điều trị với một số bệnh lý nhưng theo các chuyên gia, người già và trẻ nhỏ cũng cần có những lưu ý khi sử dụng, không nên lạm dụng quá nhiều trong một thời gian dài.
