“Cây nhà tôi – vật nuôi nhà tôi” – Kỳ 5: Tiền, pháp lý và vận hành

Dù mang tính cộng đồng và nhân văn, mô hình nhận nuôi cây trồng – vật nuôi từ xa không thể tồn tại lâu dài nếu thiếu sự ổn định về tài chính, minh bạch pháp lý và quy trình vận hành hiệu quả. Kỳ này đi sâu vào ba yếu tố sống còn của mô hình “nhà tôi” tại Việt Nam và quốc tế.

Kỳ 4: Khi công nghệ bước vào vườn và chuồng

Từ ý tưởng đẹp đến mô hình có lãi

Khởi đầu từ những cái tên như Treedom (Ý), EcoMatcher (Hồng Kông) hay gần đây là EcoNations (Việt Nam), mô hình “nhà tôi” không chỉ gói gọn trong hành động “đặt tên cho một cái cây” mà đã trở thành dịch vụ kinh tế có doanh thu ổn định. Đơn vị vận hành không chỉ bán sản phẩm nông nghiệp, mà còn cung cấp trải nghiệm theo mùa, quản lý dữ liệu số và dịch vụ chăm sóc khách hàng.

Ví dụ, HTX Xoài Mỹ Xương tại Đồng Tháp thu 1,3 triệu đồng mỗi cây xoài/năm, cam kết giao từ 70 – 120 kg quả. Trong khi đó, EcoMatcher tính 3,49 USD/cây, nhưng bán thêm dịch vụ API cho doanh nghiệp muốn tích hợp vào nền tảng ESG.

Vận hành một “cây nhà tôi” tốn bao nhiêu?

Theo dữ liệu tổng hợp từ 3 hợp tác xã tại Việt Nam và báo cáo Treedom 2022, chi phí vận hành bao gồm:

• Nhân công chăm sóc: 20%–30%
• Vật tư nông nghiệp: 10%–15%
• Bao bì, đóng gói, vận chuyển: 15%–25%
• Hạ tầng số (QR, camera, nhật ký điện tử): 5%–10%
• Marketing, chăm sóc khách hàng: 10%–15%
• Dự phòng mùa vụ (thiên tai, sâu bệnh): 5%–10%

Mô hình này khó nhân rộng nếu thiếu kỹ năng tính toán tài chính, lập kế hoạch mùa vụ và năng lực sử dụng công cụ số để giảm tải nhân lực.

Rủi ro mùa vụ: chia sẻ hay đơn phương?

Không giống mô hình thương mại thuần túy, “nhà tôi” là hình thức đặt hàng theo mùa. Vì vậy, nếu mất mùa, ai sẽ gánh rủi ro?

• Treedom hoàn tiền 70% nếu cây chết trong 2 năm đầu.
• EcoMatcher cho phép đổi sang cây khác.
• HTX Xoài Mỹ Xương ghi rõ trong hợp đồng: nếu năng suất dưới 50 kg, khách được hoàn 50% phí hoặc nhận bù xoài từ vườn khác.

Tuy nhiên, trong thực tế, khi vải thiều Bắc Giang năm 2023 bị tăng phí logistics, nhiều khách phải chịu phụ thu tới 10.000 đồng/kg vì hợp đồng không đề cập phụ phí vận chuyển.

Khoảng trống pháp lý và bảo hiểm

Phần lớn đơn vị tại Việt Nam đang dùng hợp đồng dịch vụ dân sự thay vì hợp đồng thương mại chuyên biệt cho mô hình CSA (Community Supported Agriculture – nông nghiệp được cộng đồng hỗ trợ). Mô hình này phổ biến ở Mỹ và châu Âu nhưng Việt Nam chưa có khung pháp lý chuẩn.

Ngoài ra, bảo hiểm nông nghiệp mới chỉ áp dụng cho lúa, heo, trâu bò (theo Nghị định 58/2018). Cây ăn trái và mô hình quy mô nhỏ chưa có quy định cụ thể để bảo vệ người tham gia.

Đề xuất mô hình tài chính an toàn

Để đảm bảo tính bền vững, một mô hình “nhà tôi” cần tuân thủ lộ trình tài chính gồm:

1. Phân bổ giá: 70% cho sản xuất, 20% cho quản lý & nền tảng, 10% cho quỹ dự phòng.
2. Ký hợp đồng minh bạch: Bao gồm rủi ro mùa vụ, phụ phí vận chuyển, kịch bản hoàn tiền.
3. Lập quỹ chung: 5% tổng doanh thu để dự phòng biến cố.
4. Cơ chế chia sẻ lãi: Khi mùa vụ đạt vượt sản lượng 15%, nên tặng thêm nông sản thay vì giữ lại để bán thị trường.

Ba mô hình quốc tế đáng tham khảo

Khuyến nghị chính sách

1. Ban hành mẫu hợp đồng CSA quốc gia, có điều khoản ràng buộc rõ ràng về sản lượng, rủi ro và cách xử lý tranh chấp.
2. Hỗ trợ bảo hiểm mùa vụ cho cây ăn trái quy mô nhỏ, đặc biệt là vườn áp dụng công nghệ số.
3. Ưu đãi tín dụng xanh cho đơn vị đầu tư cảm biến, camera, hệ thống truy xuất.
4. Chuẩn hóa mã QR truy xuất và tích hợp với nền tảng quốc gia (COFDI – Bộ NN&PTNT).

Không phải mọi cây xoài đều ra quả ngọt, nhưng nếu được chuẩn hóa về tài chính, pháp lý và quy trình, mô hình “nhà tôi” có thể trở thành cầu nối lâu dài giữa nông dân và người tiêu dùng khắp nơi. Kỳ sau, chúng ta sẽ tìm hiểu về các hợp tác xã và start-up Việt đã bước ra khỏi “thử nghiệm” để sống được bằng chính mô hình này.