editor 4 tháng trước

Học cách Mỹ bảo vệ tiểu thương để Việt Nam chuyển đổi thuế không ai bị bỏ lại phía sau

Hơn 5 triệu hộ kinh doanh phi nông nghiệp ở Việt Nam đang chuẩn bị bước vào một cuộc chuyển đổi lớn nhất từ trước đến nay. Theo kế hoạch, từ năm 2026, thuế khoán vốn được áp dụng suốt hàng chục năm qua sẽ dần bị xóa bỏ, thay bằng thuế dựa trên doanh thu thực tế thông qua hóa đơn điện tử, bắt đầu áp trước với những hộ có doanh thu trên 1 tỷ đồng mỗi năm (khoảng 38.000 USD).

Sự thay đổi này khiến không ít tiểu thương, đặc biệt là những hộ đã quen với cách “đóng một khoản cố định để yên thân”, lo lắng. Họ băn khoăn về chi phí mua máy móc, phần mềm, sợ lỡ khai sai bị phạt, chưa kể phần lớn chưa từng tiếp xúc sổ sách điện tử. Trong khi đó, ở Mỹ, tiểu thương vẫn được coi là xương sống của nền kinh tế, và quốc gia này có cách thiết kế thuế để hộ nhỏ dám lớn mạnh. Đây là bài học quý cho Việt Nam trong lúc bước vào cuộc cải cách thuế quan trọng.

Thuế Mỹ: thu ngân sách nhưng còn để lái hành vi kinh tế

Khác với suy nghĩ phổ biến rằng thuế chỉ là để “lấy tiền của dân”, hệ thống thuế ở Mỹ được xây dựng để điều chỉnh cách chi tiêu, tiết kiệm, đầu tư.

55-60% ngân sách Mỹ đến từ thuế thu nhập cá nhân (Federal Income Tax).
Ngược lại, thuế doanh nghiệp (corporate tax) chỉ đóng góp dưới 10%, nhờ loạt chính sách ưu đãi cho mua sắm máy móc, R&D, khấu hao.
Mỹ áp thuế lũy tiến: mức phổ biến cho giới trung lưu 10-22%, chỉ những người có thu nhập cao trên ~600.000 USD/năm mới chịu 35-37%.

Đây là cách họ phân chia gánh nặng, để không siết doanh nghiệp mà khuyến khích họ mạnh dạn mở xưởng, tuyển dụng, tái đầu tư.

Small business – xương sống của Mỹ được nâng đỡ thế nào?

Ở Mỹ, khái niệm “small business” được định nghĩa rất rộng: bất kỳ công ty nào dưới 500 nhân viên cũng là small business.

Cả nước có tới 34,8 triệu small business, chiếm 99,9% tổng số doanh nghiệp, đóng góp trên 45% việc làm.
Nhờ vậy, khu vực này tạo ra trên 1,5 triệu việc làm mới mỗi năm, duy trì sức sống cho nền kinh tế.

Hệ thống thuế & chính sách của Mỹ được thiết kế để small business được nuôi lớn từng bước:

Thuế linh hoạt: Mô hình cá thể (sole proprietorship), hợp danh (partnership), LLC, S-Corp… cho phép lãi/lỗ chảy trực tiếp về thuế cá nhân, tránh thuế kép.
Cho phép dồn lỗ (carryforward): ỗ năm nay có thể dùng để trừ vào lợi nhuận của 20 năm tiếp theo. Nhờ đó, ai làm ăn khó khăn không bị siết thuế ngay, dễ gượng dậy mở rộng.
Khấu hao siêu tốc: Mua máy móc, nghiên cứu sản phẩm mới có thể được trừ thuế ngay, thay vì dàn đều 5-7 năm.
Hỗ trợ trực tiếp lao động: Quốc hội Mỹ tháng 7-2025 vừa thông qua đạo luật cho phép khấu trừ tới 25.000 USD tiền típ, miễn thuế một phần phụ trội (overtime) để khuyến khích lao động ngành dịch vụ.

Nhờ những chính sách này, tiểu thương Mỹ vừa có lý do đầu tư, vừa được bảo vệ khi gặp thua lỗ.

Vì sao trốn thuế tiền mặt không phải lối thoát lâu dài?

Mỹ không bắt tất cả các cửa hàng phải xuất hóa đơn điện tử. Nhiều quán ăn nhỏ vẫn nhận hoàn toàn tiền mặt. Tuy nhiên:

Ngân hàng Mỹ bắt buộc báo cáo cho IRS (Sở Thuế Liên bang) khi thấy khách hàng gửi hoặc rút tiền mặt quá 10.000 USD, hoặc dòng tiền có dấu hiệu lạ.
Khi đó, IRS sẽ kiểm toán, đối chiếu tồn kho, sổ nợ, hàng nhập. Nếu phát hiện “khai lỗ mà tiền gửi cứ tăng đều”, họ có quyền truy thu và phạt rất nặng.

Doanh nghiệp nếu chỉ lo tránh thuế sẽ tự làm hẹp đường phát triển. Vì:

Không vay được vốn (ngân hàng chỉ cho vay dựa vào báo cáo thuế rõ ràng).
Không bán lại cửa hàng với giá cao (vì nhà đầu tư cần chứng minh lãi thật).
Nguy cơ bị IRS truy xuất dữ liệu, phạt lũy tiến.

Kết quả là dù không bị ép dùng hóa đơn điện tử, tiểu thương Mỹ vẫn chủ động kê khai trung thực để bảo vệ tương lai.

Việt Nam: vì sao cần bỏ thuế khoán – chuyển sang thuế doanh thu?

Ở Việt Nam, hiện có:

5,2 triệu hộ kinh doanh phi nông nghiệp, đóng góp trên 30% GDP.
Trong đó chỉ khoảng 1,7 triệu hộ đăng ký, còn lại phần lớn vẫn “ngầm”, đóng thuế khoán rất thấp.

Hệ thống thuế khoán vốn dễ thu, ít gây áp lực, nhưng lại tồn tại 3 vấn đề:

Thất thu lớn: Điển hình là các tiệm vàng doanh thu cả chục ngàn tỷ/năm mà chỉ đóng thuế khoán 6 triệu đồng/tháng.
Cạnh tranh bất công: Doanh nghiệp chính quy phải nộp VAT, thuế thu nhập, BHXH đầy đủ, bị tiểu thương khoán “lách thuế” cạnh tranh không sòng phẳng.
Không tạo dữ liệu tín dụng: Khi cần vay vốn mở rộng, ngân hàng không dám giải ngân vì thiếu báo cáo lợi nhuận.

Đó là lý do Việt Nam quyết định bỏ dần thuế khoán, áp dụng hóa đơn điện tử, trước tiên cho những hộ có doanh thu trên 1 tỷ đồng/năm, để tạo một mặt bằng thuế công bằng, minh bạch hơn.

Rào cản – nỗi lo của tiểu thương Việt Nam

Chuyển đổi thuế không hề dễ. Phần lớn tiểu thương nhỏ, đặc biệt là vùng quê, người cao tuổi, còn:

Ngại mua máy móc, phần mềm xuất hóa đơn điện tử.
Lo khai sai bị phạt, bị đóng cửa.
Thiếu hoàn toàn kỹ năng kế toán, tin học.
Và quan trọng nhất, không có lưới an sinh xã hội đủ mạnh để yên tâm khai doanh thu thật, vì nếu sau này già yếu, họ không có lương hưu ngoài tiền tiết kiệm nhỏ lẻ.

Trong khi thu nhập bình quân ở Việt Nam mới khoảng 5.000 USD/năm, thì ở Mỹ là ~76.000 USD/năm, chưa kể có hệ thống hưu trí và bảo hiểm rất đầy đủ.

Bài học chính sách Việt Nam có thể học từ Mỹ

Nếu chỉ “siết thuế” mà không đồng thời hỗ trợ công nghệ – tín dụng – an sinh, tiểu thương sẽ co lại, tiếp tục lách luật hoặc bán chui.

Mỹ đã chứng minh điều ngược lại:

Ai đầu tư mở rộng, mua máy móc thì được khấu hao nhanh, giảm thuế.
Ai lỗ được dồn sang năm sau, không sợ chết ngay.
Hệ thống an sinh giúp người dân không phải bám trụ quầy hàng tới 80 tuổi chỉ để khỏi đói.

Việt Nam hoàn toàn có thể thiết kế chính sách thông minh:

Miễn thuế 3-5 năm cho hộ mới lên doanh nghiệp.
Cho khấu hao nhanh máy in, phần mềm, chi phí kế toán.
Cho phép dồn lỗ sang 5-10 năm sau, để các tiệm quán nhỏ không ngại khai đúng doanh thu.
Tăng tín dụng ưu đãi, quỹ bảo lãnh cho tiểu thương có báo cáo thuế rõ.
Và song song đó, phải xây lương hưu tối thiểu, để người già dám giao quầy lại cho con cháu mà không sợ không có cơm ăn.

Thuế không phải để kìm xe, mà để đẩy xe đi xa hơn

Nhiều tiểu thương hiện nay coi thuế là “cái thắng”, càng chạy nhanh càng sợ bị bóp mạnh. Nhưng thực tế, thuế có thể là bàn đạp để xe đi xa hơn.

Khi có hồ sơ thuế minh bạch, tiểu thương dễ vay vốn mở thêm cửa hàng.
Khi khai rõ doanh thu, sau này dễ bán lại với giá cao, hoặc gọi vốn đối tác.

Một tiệm phở chỉ dám “khai nhỏ cho yên”, sẽ mãi kẹt ở quy mô 10 bàn. Nhưng nếu khai đúng, chứng minh lãi thật, có thể vay mở 3-4 chi nhánh, thuê thêm chục lao động, tạo ra dòng tiền lớn hơn gấp bội.

Để không ai bị bỏ lại phía sau

Thuế khoán giúp ta yên ổn hôm nay, nhưng hồ sơ thuế rõ ràng mới mở cánh cửa vay vốn, bán DN, gọi vốn ngày mai. Mỹ đã biến thuế thành công cụ phát triển, ai đầu tư được giảm thuế, ai tuyển người được ưu đãi, ai trốn bị phạt nặng. Việt Nam đang đứng trước ngã rẽ tương tự. Nếu chuyển đổi khéo, kết hợp hỗ trợ công nghệ, tín dụng, an sinh, hơn 2 triệu hộ kinh doanh sẽ trở thành những động cơ mới cho tăng trưởng, chứ không phải nạn nhân bị bỏ lại phía sau.