Mỗi làng một tinh thần – Kỳ 3: Khi OVOP băng qua đại dương và những “biên giới mới”

Không có vùng đất nghèo – chỉ có vùng đất chưa biết kể chuyện của mình.

Kỳ 2: Khi OVOP bước ra thế giới và bắt đầu bị hiểu sai

OVOP khởi nguồn tại Ōita Nhật Bản, lan sang Thái Lan, Hàn Quốc, Trung Quốc, rồi… vượt đại dương. Tại những “ngoại biên” của kinh tế toàn cầu, phong trào này hóa thân thành hàng loạt sáng kiến địa phương: giúp nông dân Malawi bán mật ong, nông dân Mexico đứng vững bằng cà phê hữu cơ, và người Macedonia biến làng núi thành điểm đến cho du khách “ăn chậm, sống chậm”. Mỗi nơi một câu chuyện, một thách thức, một cách giữ hồn.

Malawi, khi mật ong trở thành tấm hộ chiếu thoát nghèo

Malawi triển khai OVOP năm 2003 dưới sự cố vấn của JICA. Thay vì dồn sức cho nông sản thô (ngô, sắn), chính phủ khuyến khích các hợp tác xã tìm sản phẩm có giá trị cao hơn. Vùng Mchinji chọn mật ong rừng miombo. Hợp tác xã Ngolowindo bắt đầu với 40 hộ nuôi ong, đến 2024 đã vượt 600 thành viên, thu nhập hộ tăng trung bình 38 %.

Điều đáng chú ý không phải sản lượng mà là chuỗi giá trị khép kín do cộng đồng thiết kế: hộp gỗ ong do thợ mộc bản địa làm, lọ thủy tinh mua chung giá rẻ, tem nhãn in tại trường dạy nghề huyện. Chính phủ chỉ lo hai việc: kết nối thị trường và đào tạo kiểm soát chất lượng. Mật ong Malawi giờ xuất sang Nam Phi và Anh dưới nhãn “Mchinji Pure Forest Honey” – một chứng chỉ cho thấy nội lực có thể nở hoa ngay cả ở một nền kinh tế xếp cuối bảng thu nhập.

Mexico – UCIRI: cà phê hữu cơ và “thương mại công bằng” trước khi nó mốt

Tại bang Oaxaca, năm 1982 mười bảy cộng đồng bản địa Zapotec lập ra UCIRI (Liên minh Cộng đồng Bản địa Vùng Isthmus). Họ trồng cà phê ở độ cao 1.500 m, nhưng bị thương lái ép giá. Lời giải của UCIRI không phải máy móc hay phân bón hóa học; họ quay về canh tác sinh thái cổ truyền và gõ cửa các tổ chức nhà thờ, NGO châu Âu để học về “Fair Trade”.

Năm 1988, lô cà phê UCIRI đầu tiên xuất sang Hà Lan dưới nhãn Max Havelaar – sự kiện mở màn cho phong trào Thương mại Công bằng thế giới. Đến 2025, UCIRI có 2.500 hộ, kiểm soát cả rang xay, đóng gói, du lịch sinh thái và quỹ tín dụng nội bộ. Câu chuyện UCIRI cho thấy: khi cộng đồng sở hữu thương hiệu và câu chuyện, họ nắm thế chủ động trong chuỗi toàn cầu – thay vì bán rẻ nguyên liệu thô.

Bắc Macedonia – Janche: làng núi “ăn chậm” nuôi du khách toàn cầu

Làng Janche nằm sâu trong hẻm núi Mavrovo. Năm 2005 dân số chưa tới 200, thanh niên bỏ xứ. Một doanh nhân địa phương quay về, mua lại 6 căn nhà đá bỏ hoang, phục dựng theo chuẩn sinh thái, hợp tác với Slow Food International để quảng bá ẩm thực núi Shar: phô mai cừu, mật ong dại, bánh komat.

Du khách “sống chậm” ngủ ở nhà đá, ăn phô mai được ủ bằng men bản địa 300 năm. Chính phủ hỗ trợ đường, còn mọi dịch vụ – từ chăn cừu, làm vườn đến hướng dẫn trekking – do làng tự vận hành. Quý I/2025 du lịch Bắc Macedonia tăng 10,6 %, và Janche là tâm điểm trên các tạp chí Condé Nast hay Vogue với thông điệp: “Đến để ăn chính câu chuyện của ngôi làng”.

Những bài học vượt biên giới

1. Từ Malawi: Sản phẩm giá trị cao + chuỗi giá trị tự thiết kế + chính phủ chỉ làm “hậu trường” → nội lực được kích hoạt.

2. Từ Mexico: Bản sắc văn hóa + liên minh quốc tế đúng lúc → biến cộng đồng yếu thế thành người đặt luật chơi.

3. Từ Bắc Macedonia: Di sản ẩm thực + du lịch trải nghiệm + tiêu chuẩn sinh thái → biến “thiếu thốn” thành “điểm đến độc bản”.

Điều này gợi ý gì cho Việt Nam?

Việt Nam có 8 600 xã, đa số đều đăng ký OCOP. Nhưng:

• Bao nhiêu sản phẩm đang bán câu chuyện thật, không chỉ bao bì đẹp?
• Bao nhiêu làng sở hữu chuỗi giá trị, hay vẫn bán thô cho thương lái?
• Bao nhiêu địa phương dám chọn một sản phẩm giá trị cao – thay vì rải mỏng mọi thứ?

Nếu không trả lời được, ta dễ rơi vào con đường của OTOP Thái Lan: nhiều sản phẩm, ít linh hồn. Và khi đó, “mỗi làng một tinh thần” sẽ lại hóa “mỗi làng một nhãn dán”.

Kỳ tới : Chúng ta sẽ bước sang châu Âu, mảnh đất của Slow Food, Cittaslow, LEADER và Incredible Edible, nơi “sản phẩm” đôi khi không phải thứ bán được tiền, mà là chất lượng sống được gìn giữ. Vì phát triển bền vững không chỉ là làm ra hàng hóa, mà là gìn giữ cách một cộng đồng lựa chọn hạnh phúc.

Bài viết sử dụng dữ liệu từ các báo cáo JICA (2024), Fair Trade International (2023), Slow Food Annual Report (2024) cùng các nghiên cứu học thuật về phát triển nông thôn Malawi, Mexico và Bắc Macedonia