“Cây nhà tôi – vật nuôi nhà tôi” – Kỳ 3: Minh bạch và niềm tin là nền móng sống còn

Không cần quảng cáo rầm rộ, không nhất thiết giá phải rẻ hơn siêu thị – mô hình “Cây nhà tôi” và “Vật nuôi nhà tôi” vẫn thu hút người tiêu dùng nhờ một yếu tố duy nhất: niềm tin. Nhưng để có được niềm tin ấy, phải xây dựng trên một nền tảng vững chắc: minh bạch toàn diện từ gốc đến ngọn.

Kỳ 2: Người tiêu dùng đang mua nông sản, hay mua một cảm giác gắn bó?

Vì sao minh bạch là yếu tố sống còn?

Một người tiêu dùng có thể bỏ ra 5 triệu đồng để “nhận nuôi” một cây xoài từ quảng cáo trên mạng xã hội. Trong suốt 6 tháng, họ không nhìn thấy cây trực tiếp, không biết người nông dân là ai, không có hợp đồng cứng. Thứ duy nhất khiến họ tiếp tục đồng hành là những bản tin gửi về định kỳ: ảnh cây đang ra hoa, clip tỉa cành, số liệu sản lượng ước tính…

Không có sự minh bạch, mọi lời hứa đều trở nên vô nghĩa.

Nguy cơ bị lừa đảo, bị tráo sản phẩm, bị giao hàng kém chất lượng… là điều hoàn toàn có thể xảy ra nếu không có cơ chế kiểm soát rõ ràng. Và một khi người tiêu dùng mất niềm tin, mô hình sụp đổ gần như ngay lập tức.

Những lỗ hổng minh bạch dễ gặp phải

Qua khảo sát thực tế tại một số mô hình, các điểm mù thường xuất hiện ở 4 khâu:

1. Không có mã định danh cụ thể cho từng cây hoặc vật nuôi: Nhiều mô hình chỉ “giao ước miệng” rằng bạn đang nuôi một cây xoài nào đó, nhưng không có hình ảnh, mã số hay dấu hiệu nhận diện cụ thể.
2. Không cập nhật quá trình chăm sóc định kỳ: Sau khi khách hàng thanh toán, họ có thể không nhận được thêm bất kỳ thông tin nào cho đến ngày… giao hàng. Điều này gây nghi ngờ và làm giảm giá trị trải nghiệm.
3. Không rõ ràng về giống, tiêu chuẩn canh tác, chứng nhận an toàn: Rất ít đơn vị công khai giống cây trồng, loại phân bón sử dụng, có dùng thuốc bảo vệ thực vật hay không, có đạt chứng nhận VietGAP, PGS hoặc hữu cơ hay không.
4. Không có chính sách cam kết hoặc xử lý rủi ro mùa vụ: Nếu mất mùa, sâu bệnh, sản lượng thấp – khách hàng có được hoàn tiền, đổi sản phẩm tương đương, hay chỉ “chấp nhận rủi ro” mà không có quyền gì?

Những công cụ minh bạch đã và đang được áp dụng

1. Mã định danh cá thể

• Mỗi cây/vật nuôi được gắn mã QR hoặc chip định danh NFC, liên kết với hồ sơ kỹ thuật và thông tin người nhận nuôi.
• Một số mô hình ở Đồng Tháp, Khánh Hòa và Bắc Giang đã bắt đầu áp dụng hệ thống này, cho phép đối chiếu thực địa và xác minh sản phẩm giao đúng nguồn gốc.

2. Nhật ký điện tử

• Ghi lại từng công đoạn: ngày bón phân, phun thuốc (nếu có), tưới nước, cắt tỉa…
• Có thể được cập nhật bằng hình ảnh, văn bản hoặc clip ngắn. Nhiều mô hình dùng Zalo OA, website riêng hoặc app tích hợp.

3. GPS và tọa độ thực địa

• Gắn vị trí cây hoặc khu vực trại chăn nuôi, giúp khách hàng có thể kiểm tra bằng Google Maps hoặc nền tảng định vị khác.
• Treedom, EcoMatcher và một số mô hình quốc tế bắt buộc sử dụng GPS như một chuẩn xác nhận minh bạch.

4. Camera hoặc livestream định kỳ

• Đặt camera tại vườn, cho phép khách hàng xem trực tiếp cây của mình qua đường dẫn riêng.
• Một số đơn vị cho khách tham gia tour thăm cây trực tiếp, kèm livestream để chia sẻ trải nghiệm.

5. Tem truy xuất nguồn gốc sau thu hoạch

• Mỗi sản phẩm được giao đều kèm mã QR dẫn đến hồ sơ sản xuất: giống, ngày thu hoạch, người giao hàng, hình ảnh trước khi cắt hái…
• Một số trang trại hữu cơ và startup nông nghiệp công nghệ cao tại Việt Nam đã thực hiện điều này từ năm 2021.

Thế giới làm gì để củng cố lòng tin?

• Treedom (Ý): Mỗi cây có mã định danh, GPS, ảnh cây sau khi trồng và nhật ký sinh trưởng theo tháng. Người dùng được gửi email báo cáo và ảnh chụp thực địa.
• EcoMatcher (Hồng Kông): Tích hợp công nghệ blockchain vào hồ sơ cây. Dữ liệu không thể bị sửa hoặc xoá. Có ứng dụng TreeTracker cho phép xem cây 3D và ảnh vệ tinh vị trí cây.
• Ant Forest (Alibaba): Tích hợp bản đồ vệ tinh để theo dõi tiến độ trồng rừng, mỗi cây liên kết với hành vi xanh của người dùng. Niềm tin được xây dựng bằng minh chứng dữ liệu cụ thể theo thời gian.

Mô hình Việt Nam có thể học gì?

Để xây dựng được niềm tin lâu dài, các mô hình trong nước cần:

• Chuẩn hóa hệ thống định danh cây/vật nuôi (mã hóa, ảnh, vị trí cụ thể)
• Thiết lập lộ trình cập nhật cố định: tuần/lần hoặc tháng/lần, có hình ảnh hoặc clip thật
• Công bố tiêu chuẩn sản xuất: giống, quy trình, phân thuốc, chứng nhận nếu có
• Thiết lập quy chế rủi ro mùa vụ, có chính sách bồi hoàn rõ ràng
• Minh bạch hóa kênh phản hồi: để khách hàng có quyền chất vấn, phản ánh và được lắng nghe

Minh bạch không chỉ là công cụ chống gian lận mà là thứ duy nhất có thể giữ được niềm tin khi mọi thứ còn đang ở xa tầm tay người tiêu dùng. Trong mô hình “Cây nhà tôi – Vật nuôi nhà tôi”, nơi mà phần lớn quá trình là… vô hình, sự minh bạch chính là điều duy nhất có thể làm cho trải nghiệm trở nên thật.

Kỳ tới, chúng ta sẽ bàn sâu hơn về cách công nghệ đã làm thay đổi mô hình này ra sao, từ nhật ký số đến blockchain và cả trí tuệ nhân tạo.